Ад легендарнага Кім Хадзеева, які няспынна пісаў, засталося парадаксальна мала тэкстаў. Затое з успамінаў пра яго паўстаюць цэлыя кнігі, ужо не кажучы пра тое, якую ролю ён адыграў як настаўнік некалькіх пакаленняў мінскай інтэлігенцыі. Мы сабралі пяць гісторый пра genius loci нашай сталіцы — быць можа, яго дух яшчэ лётае недзе паміж домікамі Асмалоўкі.

Мінск

Гісторыя

Міфалогія

XX стагоддзе

Хадзееў-васьмікласнік

 У Мінску каляваенных часоў існавала элітная школа №42. З гэтай школы паспела выпусціцца нямала выбітных людзей культуры і навукі, але адна паралель была надзвычай адметная: тут адначасова вучыліся Кім Хадзееў, у будучыні легенда Мінска, і Жарэс Алфёраў, які праз 53 гады пасля выпуску атрымае Нобелеўскую прэмію па фізіцы. З успамінаў Жарэса Кім быў надзвычай таленавітым у гуманітарных навуках, асабліва ў літаратуразнаўстве і гісторыі мастацтваў. Аднак з вялікім талентам суіснавала і знакамітая экстравагантнасць Хадзеева.

У 1944 годзе, яшчэ падчас вайны, калі ў горадзе было вельмі неспакойна, васьмікласнік Кім узяў бацькаў пісталет — савецкі армейскі класу ТТ  (у тыя часы нават у грамадзянскага кіраўніцтва была зброя, а бацька Кіма займаў кіраўнічую пасаду). Як пазней патлумачыў Кім, узяў ён пісталет, каб «испытать ощущение грабителя». Прыпыніўшы ўвечары бабульку, ён наставіў на яе пісталет, патрабуючы яе вопратку і грошы. Жанчына закрычала, прыбеглі міліцыянты і арыштавалі Кіма.

Бацька Кіма прыклаў вялікія намаганні, каб сын  быў прызнаны «не надта нармальным» і замест турмы патрапіў у псіхіятрычную лякарню. Аднак вярнуўшыся ў школу праз некалькі тыдняў, Кім доўга і захоплена дзяліўся ўражаннямі са сваімі аднакласнікамі, сцвярджаючы, што «болей інтэлігентных і цікавых людзей ён нідзе і ніколі не сустракаў».

  Кіраўніцтва школы лічыла, што Хадзеева патрэбна адасобіць ад ягонага асяроддзя, і таму перавяла яго ў паралельны 9 «А» клас. Што да Кіма, то ён выдатна скончыў школу, паступіў на філалагічны факультэт БДУ і за паўтара гады здаў амаль усе іспыты экстэрнам.

На філалагічным факультэце Кім адразу прыцягнуў да сябе ўвагу — можна сказаць, стаў зоркай факультэта. Агулам нядзіўна: Шэкспіра ён пачаў чытаць у сем гадоў, а на факультэт ён прыйшоў «чалавекам, які нармальны філфак і гістфак у асноўным аб’ёме ўжо засвоіў». Некалькі разоў тагачасны рэктар БДУ прызначаў яму стыпендыю выдатніка. Ужо ў 19-гадовым узросце Кіму заставалася здаць толькі два ці тры іспыты за апошні курс, тады ж ён распачаў сваю дыпломную працу на кафедры заходняй літаратуры.

Завязкай далейшай гісторыі стаў культпаход студэнтаў у тэатр – ішла прэм’ера оперы «Князь-возера». Зрэшты, няўдалая, бо пастаноўка не затрымалася ў праграме надоўга. Студэнты, якія выступалі ва ўніверсітэце на абмеркаванні оперы (і Хадзееў у тым ліку), раскрытыкавалі яе. Да жалю, дакладная сутнасць крытыкі нам невядомая, адзінае — студэнты крытыкавалі завялікую «рэвалюцыянізаванасць» оперы. Праз некаторы час пасля выступу ў рамках кампаніі па барацьбе з «бязродным касмапалітызмам» пачаліся нападкі на студэнтаў. У якасці прыкладу прыводзім выступ студэнта філфака Восіпа Ліўшыца пра Кіма Хадзеева ад 9 сакавіка 1949 г.:

«Циничная наглость» ды «бредовой доклад» былі знойдзены ў  выказваннях Хадзеева накшталт «Маяковский является восклицательный знак плюс глагол» ці «Маяковский — сапог рабочего класса». Навокал ляцелі галовы: звальнялі найлепшых выкладчыкаў (Л. Барага, В. Саўсуна, Б. Неймана — выбітных спецыялістаў таго часу!), ціснулі на студэнтаў. Так і Хадзеева выклікалі на партыйны сход. Далей з успамінаў самога Кіма Іванавіча:

Варта адзначыць, што легендарнасць Хадзеева разам з яго любоўю да перабольшвання робяць немагчымым зразумець, за што дакладна яго пасадізлі ў першы раз. Частка людзей кажа, нібы ён ніколі не выступаў з заклікам забіць Сталіна, а іншая частка пацвярджае факт выступу — і кожны мае неабвяргальныя доказы. Дакладна можна сцвярджаць, што паміж выступам і першым арыштам прайшло каля двух гадоў, але тады ўзнікае заканамернае пытанне: адкуль такі вялікі перапынак паміж «злачынствам» і пакараннем? Ужо не даведаемся.

У 1990-я за плячыма Хадзеева было два турэмныя тэрміны — першы ў 1951 праз «барацьбу з касмапалітызмам», другі ў 1962 за «агітацыю і прапаганду пасрэдніцтвам самвыдата». Пасля першага выхаду з турмы Кім усё ж скончыў вышэйшую адукацыю па спецыяльнасці «Руская мова і літаратура». Верагодна, паспяхова скончыць дапамаглі і тагачасныя турэмныя інстытуты (так, у ленінградскай псіхіятрычнай лякарні быў доступ да забароненай літаратуры).

Хадзеева ніколі не бачылі без кнігі ў руках, а на жыццё ён зарабляў напісаннем доктарскіх і кандыдацкіх дысертацый, манаграфій. Са слоў Кіма ён напісаў 46 кандыдацкіх, 4 доктарскія і яшчэ штук 10 манаграфій — дакладная колькасць дагэтуль невядомая.

Працоўны метад Хадзеева быў своеасаблівым — яго можна было або прыняць, або плюнуць і забыць. Напрыклад, аднойчы да Хадзеева прыйшоў Барыс Луцэнка, будучы рэжысёр экранізацыі «Раскіданага гнязда» на Беларусьфільме. Першае, што сказаў яму Хадзееў: «Прочти “Раскіданае гняздо”, срочно!» 

Праз некаторы час рэжысёр вяртаецца да Хадзеева і кажа, што прачытаў.

— Ну и что?— гучна запытвае Кім.

— Ну мне не нравится, там какая-то мелодрама… Я приехал из России… Я не понял.

Хадзееў адразу: «Ты идиот, ты ничего не понимаешь! Прочти ещё раз! Но обрати внимание на то, кто такие Лявон, Марыля, Сымон и Зоська! Про-а-на-ли-зи-руй их,» —гуру мастацтва мог аблаяць свайго «вучня» на раз-два (тут прыведзены самы вегетарыянскі прыклад).

            Барыс Луцэнка і на другі раз не зразумеў Купалу, з тым і прыйшоў на кватэру Кіма Іванавіча.

— Перечитай всю поэзию Купалы! — Хадзееў вар’яцеў, лаяўся і біўся, нават выразаў з кніжак асобныя вершы Купалы і аддаваў іх Луцэнку.

Так працягвалася, пакуль Барыс не напаткаў адзін з гатычных вершаў «Як цені». 

— Геніяльна… — прашаптаў Луцэнка ў наступную сустрэчу.

— Ну вот, понял! — задаволена падсумаваў Хадзееў.

З таго моманту пачалася праца над «Раскіданым гняздом», і Хадзееў амаль пераехаў да рэжысёра. Праўда перад гэтым удакладніў: «Если хочешь со мной работать, я буду курить. И водку тоже бери. Будем работать всю ночь». А пасля паўстаў фільм.

 Анекдоты з жыцця Хадзеева

Паход у філармонію (з успамінаў Філа Чмыра)

Я, Кім Хадзееў і Глеб Галушка вырашылі пайсці на канцэрт габрэйскага хрысціянскага хору з Англіі, вось такое спалучэнне!

Хадзееў прыйшоў нармальна п’яны. Увогуле, у Глеба ёсць жарт: «Калі вы памятаеце 90-ыя, то вы ў іх не жылі». Але ў той дзень мы былі абсалютна цвярозыя. Селі на трэцім радзе. І пачулі такі сапраўдны хор сіпуноў. У філармонію іх нельга — гэта максімум узровень самадзейнасці вясковага дома культуры. Яны сіпелі адчайна, а Хадзееў страшэнна абражаўся гэткім кашмарам. Шархаў нагамі. Грукаў палкай. Кашляў. Чым, як ты разумееш, гэтая цалкам габрэйская публіка была моцна незадаволеная. Нейкая жанчына з першага раду ўвесь час паварочвалася і цыкала на буяна. Мы таксама намагаліся яго супакоіць. Дзякуй богу, да другой часткі канцэрту ён заснуў. І, на нашае шчасце, да канца мерапрыемства мірна спаў, зрэдку храпучы. А мы слухалі гэтых бедных сіпуноў.

На апошнім спеве, калі ўражаная зала ўстала і панесліся бурныя воплескі, Хадзееў, як Джэк Нікалсан у «Іствікскіх ведзьмах», падхапіўся таксама. І, удзячны за тое, што Габрэйскі хрысціянскі хор нарэшце скончыў, закрычаў: «Брава! Брава! Пайшлі хутчэй адсюль».

Дзень народзінаў Уладзіміра Цэслера (з успамінаў Уладзіміра Цэслера)

Адзін з анекдотаў пра Кіма звязваюць з маім днём народзінаў, які я традыцыйна адзначаю ў лесе недалёка ад Мінскага мора. Кажуць, што лёгкія заядлага курыльшчыка Кіма так узбагаціліся сасновым водарам ды кіслародам, што яму стала дрэнна. Прыйшлося завесці машыну і пакласці яго пад выхлапную трубу. Няшчасны зрабіў пару ўдыхаў, паружавеў, адразу ж закурыў і працягнуў весяліцца.

Гэта, вядома, мілая выдумка, але цалкам праўдападобная.

Гурман і вялікі аматар салодкага (з успамінаў Уладзіміра Цэслера)

У перыяд паміж галечай усіх і багаццем некаторых Кім Іванавіч пісаў дзяржпраграмы.

І вось зайшла да яго Лара Лабуціна, каб неяк палепшыць дзень дзяржаўнага кансультанта. Вынесла некалькі пакетаў з аскетычным смеццем — упакоўкі ад пельменяў, кансервы з-пад кількі, попел і недакуркі, знайшла пагарэлы чайнік, выліла з яго скіслыя пельмені. Адцерла, адмыла.

І вось ён — стомлены кансультант — вяртаецца дадому.

 Ягоны пакой поўніцца водарам бразільскай кавы. На сервіраваным стале — накрухмалены абрус, сурвэткі, сталовыя прыборы. Мясная нарэзка, бутэрброды з чырвонай рыбай і лімончыкам, гусіны паштэт з пятрушкай і кропам. Пірожныя ў асартыменце.

Кім разгубіўся, як піянер перад падараным самакатам.

Суладаўшы з сабой, ён парывіста схапіў Ларысу за рукі, абсыпаў іх пяшчотнымі пацалункамі (разам з тытунёвымі крошкамі з драцяной барады), затым аддана паглядзеў ёй у вочы і вымавіў у захапленні: «Ларочка, откуда же ты знала, что я гурман и сладкоежка?!»           

Кім Іванавіч памёр 5 верасня 2001 года, але застаўся персанажам кніг, вершаў, асобных успамінаў і даследаванняў.

Так пра яго ўзгадвае Артур Клінаў у сваёй «Малой падарожнай кніжцы па горадзе Сонца»: «Шмат каго, хто прыходзіў да яго, Кім называў геніямі. Сустракаліся й такія, хто лічыў яго д’яблам, які спакушае ды разбэшчвае душы маладых паэтаў. Але хутчэй ён абуджаў іх, шкадаваў ды імкнуўся дапамагчы. Мусіць, ён ведаў, што рана ці позна гэты Горад зжарэ іх. Як адным вераснёвым днём ён зжэр і яго самога».

Кім Іванавіч не знік і з вуснаў звычайных жыхароў Мінска: у «Ведах» загадчыца букіністычнай часткі летуценна сказала «Ох, Хадзееў… Так, быў чалавек у Мінску», калі я выцягнуў з паліцы кніжку ўспамінаў пра яго.

Ці мае добрыя сябры выйшлі на дзядулю, у якога дома ад шасці да васьмі тон (!) літаратуры рознага кшталту, у асноўным на беларускай мове. У гасцёўні ў яго вісіць партрэт Кіма Іванавіча.

Спіс выкарыстаных крыніц           

5 гісторый пра Кіма Хадзеева

Максім Багдановіч — паэт пазачасавы, пазапрасторавы і вечна малады. Перад вамі мультфільм, дзе ажываюць ягоныя вершы ў прасторах ад Старажытнага Егіпта да сучаснага Мінска.
Мультфільм намаляваны Андрусём Такідангам па вершах Максіма Багдановіча. 

Беларусь

Вільня

Максім Багдановіч

1891–1917

Літаратура

Паэзія

Даўней

Наша Ніва

Сёння

Да зор! Мультфільм пра Максіма Багдановіча

Што агульнага паміж нашымі прапрадзядулямі ды хатнікам, якое дачыненне мае цяжарнасць да столі, чаму на Дзяды выганялі з лазні і як гэта ўсё тычыцца душ беларусаў.


Збольшага беларусы лічылі, што душы продкаў (іх называлі 

) пасля смерці застаюцца жыць у межах хаты. Размясціцца ўсе гэтыя прывіды маглі ў некалькіх месцах.

ў беларусаў была сакральным цэнтрам хаты і ўвасабляла культ агню. Добрая печ азначала дабрабыт. Кафляная печ лічылася асаблівым шыкам: такая не толькі прыгажэй выглядае, але і даўжэй трымае цяпло.

Лічылася, што родзічы пасля смерці апякуюцца домам. Таму не дзіўна, што дзядам пад іх бесцялеснае існаванне аддавалі ў хаце такія значныя месцы, як 

 (адтуліна пад печкай, дзе найбольш цёпла) або 

 – гэта самая галоўная частка печкі. Апроч іншага, ён называўся 

, што таксама падкрэслівае сувязь слупа з культам памерлых (часам яго нават знешне рабілі падобным да чалавека). Логіка была досыць простай: хатай і гаспадаркай апякуюцца душы продкаў, пячны слуп – гэта цэнтральны слуп дома, галоўнае апірышча хаты. Значыцца, тут, 

, і павінен жыць хатні бог-продак. У такім выпадку ён падтрымлівае дом як у пераносным значэнні – дапамагае ў гаспадарцы, так і ў літаральным – трымае на сабе галоўны слуп будынка.

Паколькі ў адной хаце маглі жыць досыць доўга (100, 200, 300 гадоў), а ўсіх памерлых прапрапрадзядуль і прапрапрабабуль не запомніш, то на змену богу-продку прыходзіць 

дамавік, гаспадар і падпечнік

. Яго ўяўлялі як барадатага сівога дзядка. Як відаць з апошняга імені, дамавік мог жыць 

у запечным куце, у падпеччы

Апроч жытла, хатні дзядок атрымліваў у спадчыну і працу бога-продка – дапамагаў у гаспадарцы.

. Мёртвыя продкі і тут клапаціліся пра жывых нашчадкаў. Так, калі ў хаце нараджала жанчына, то знахарка, якая прымала роды, стукала доўгай мятлой у столь, каб духі дапамаглі парадзісе.

Паколькі праз дзверы ўваходзілі ў дом, да цёплай печы, і выходзілі ў патэнцыйна варожы свет, то 

 у найбольшай ступені сімвалізаваў сабой мяжу паміж жыццём і смерцю.

Беларусы верылі, што праз вокны і дзверы ўваходзіць і выходзіць душа. Пад парогам нават хавалі дзяцей-нябожчыкаў. Калі з хаты выносілі труну, то тройчы лёгка стукалі ёй аб парог – каб вытрасці душу.

Раней уваход у хату спецыяльна рабілі ніжэйшым за чалавечы рост, каб кожны, хто пераступаў парог, не забываў пакланіцца продкам. Пры гэтым на сам парог наступаць было нельга.

«Людзі, дзе нарадзіліся і ўскормлены, да таго месца вялікую ласку маюць». Можна меркаваць, што падобным чынам ва ўяўленні беларусаў паводзілі сябе і душы нябожчыкаў: дзе пахаваныя, тое месца і любяць найбольш. Як людзі пры жыцці жылі ў вёсках і сёлах, так іх душы пасля смерці збіраліся 

 і стваралі там паселішчы.

 Аднак не ўсе духі жылі ў паселішчы мёртвых. Былі таксама і 

чарадзеяў, нехрышчоных дзяцей 

якія не маглі трапіць у іншасвет і ператвараліся ў русалак, ваўкалакаў і іншых нячысцікаў «ніжэйшага рангу». Каб адагнаць гэтых прывідаў, нанач хрысцілі вокны.

Больш за непрытомнікаў асцерагаліся беларускага палтэргейста – «

. Калі «свой» дамавік дапамагаў гаспадарам дому, то гэты чужынец толькі шкодзіў, за што нават атрымаў мянушку 

. Каб прагнаць такога госця, ужывалі вербальную магію – замовы і заклінанні.

Да прыходу хрысціянскай традыцыі з падзяленнем іншасвету на пекла і рай, паводле ўяўленняў беларусаў, душы траплялі ў вырай. Аднак і пазней хрысціянская традыцыя не перашкодзіла душам продкаў прыходзіць у госці да нашчадкаў.

Такое наведванне адбываецца на 

. Гэтае свята мае шмат назваў і адзначаецца ў розны час. Звычайна гасцяванне духаў прыпадае на пачатак лістапада, калі зямля ўмоўна памірае.

На Дзяды наводзілі парадак на могілках, у хатах і на двары. Перш чым сустракаць бесцялесных гасцей, беларусы мыліся ў лазні. Пры гэтым у лазні пакідалі крыху вады і венік для дзядоў. Калі нехта заседжваўся, яго падганялі, каб і продкам даў памыцца.

Галоўным момантам свята была ежа – памінальная вячэра. Перад яе пачаткам гаспадар клікаў продкаў на вячэру, адчыняючы вокны і дзверы. Колькасць страў і спіртнога была рознай. Аднак колькі б ні елі-пілі, абавязкова накладалі і налівалі для продкаў. Пра іх жа збольшага і размаўлялі.

Дзе жывуць душы беларусаў

Духі зусім як жывыя. Прыходзяць у госці, любяць, калі пра іх памятаюць, маюць уласны характар: адны дапамагаюць, іншыя шкодзяць. Разбіраемся, дзе шукаць містыку па-беларуску.

Дзе жывуць душы беларусаў?

Мноства баталій, якія з зайздроснай рэгулярнасцю разгараюцца вакол беларускай мовы, тычацца не толькі яе сучаснага стану. Мовазнаўцы і гісторыкі і па сёння не могуць пагадзіцца наконт таго, на якую мову Скарына пераклаў Біблію, што можна лічыць моваю беларускай і з якіх часоў варта адсочваць яе развіццё. Паспрабуем прыгледзецца да мовы Вялікага Княства Літоўскага, бо ўсім вядома: лепей адзін раз пакаштаваць, чым сто разоў пачуць.

Як прыгатаваць мову ВКЛ? Загаловак H1

Кашубская мова: што ў ёй польскага і што нямецкага, 76 дыялектаў і чаму да яе трэба дарасці.

Кашубская мова

Што за мову можна называць «лемкаўскай», «русінскай» і «рускай», якія дадатковыя сэнсы можна ўбачыць у фільме «Халодная вайна» Паўла Паўлікоўскага і пры чым тут Эндзі Уорхал.

Лемкаўская мова

Сілезія — рэгіён, наконт якога вядуцца самыя вострыя палітычныя спрэчкі ў Польшчы. Як цукеркі падзяляюць сілезцаў, што сніцца ў кашмарах варшаўскім чыноўнікам і чаму апошняе слова заўсёды за сілезскай мамай.

Сілезская мова

Верхняя і Ніжняя Лужыца — гэта рэгіён на ўсходзе Германіі і захадзе Польшчы. Што такое сарабістыка і пры чым да Лужыцы сербы, як складаюцца нямецка-лужыцкія адносіны, якімі інтэрнэт-рэсурсамі можна карыстацца па-лужыцку, а таксама трошкі пра лужыцкі антыфолк-панк-шансон.

Лужыцкія мовы

Малавядомыя славянскія мовы – тое, што блізка і няпроста. 

Славянскія мовы

Выставачная зала Лібра

ВКЛ

Беларускі паэт, празаік, перакладчык, мовазнаўца і літаратурны крытык.

Уладзімір Дубоўка

1900–1976

Брытанскі рок-музыка, аўтар песень, прадзюсар, гукарэжысёр, мастак і акцёр.

Дэвід Боўі

1947–2016

Беларускі экзістэнцыяліст, сумленне нацыі

Васіль Быкаў

1924–2003

Архітэктура

Філаматы

XVIII стагоддзе

1920-я

XV стагоддзе

Что это за наш народ? Мы прапрадзядулямі и хатнікам? Якое дачыненне мая цяжарнасць да столі? Хто быў у беларусаў за палтэргейста? Чаму на Дзяды выганялі з лазні? І як усё гэта тычыцца душы беларуса?

0013_вокладка_750х500.jpg

Прошлое беларусов в личном, шо душ продакшн (іх называлі 

 ) паслен смертью за границей в межгосударственных хатах. Это Готская Провидения Маглы в Некальских Мещах.