Для чаго патрэбныя былі шляхецкія гербы? Першапачаткова, канешне, для таго, каб адрозніць сваіх на полі бою. Падкрэсліць высокае паходжанне і распавесці эмблемай гісторыю свайго роду — таксама добрая мэта. Але і перад суседзямі пакрасавацца важна — і вось шляхціц, узброіўшыся фантазіяй, з належным гонарам выбірае сабе на герб… граблі! Як такое магчыма? Распавядаем пра незвычайныя выявы на гербах беларускай шляхты.

ВКЛ

Рэч Паспалітая

Гісторыя

«На шчыце ў чырвоным полі намаляваны срэбны кот, які сядзіць, запусціўшы хвост у заднія ногі, з паднятымі пярэднімі лапамі і з залатой павязкай на галаве. У кляйноце тры страўсіныя пёры. Намёт чырвоны, абабіты срэбрам». 

Дзіўная назва герба «Кот Марскі» да мора, насамрэч, не мае ніякага дачынення, а, верагодна, звязаная з нямецкай мовай. На больш старажытных выявах герба кот нагадвае малпачку, а па-нямецку мартышка якраз называецца Meerkatze — «марскі кот». Верагодна, і сам герб трапіў на нашыя землі праз Нямеччыну з больш заходніх краёў — малпачка сустракаецца ў геральдыцы Партугаліі, Гішпаніі і Нідэрландаў.

Хто карыстаўся гербам:

 Вайшвілы, Вайшнаровічы, Вілкаловічы, Вількалевічы, Віркаловічы, Войснары, Войшнары, Катлубаі, Каты, Корзуны.

«Вавёрка сядзіць у залатым полі. Кляйнот: палова мурына (жыхара Афрыкі) у срэбнай насцегнавай павязцы, у левай руцэ ён трымае срэбны сцяг з вавёркай на шчыце». 

Паводле легенды, шляхціц Ян Бажэньскі, які карыстаўся гербам з вавёркай, ваяваў на службе караля Арагонскага. У адной з бітваў ён мужна перамог маўраў і захапіў у палон аднаго з іх. Так Бажэньскі вярнуўся дадому ўжо з рыцарскім гербам, дзе з таго часу і намаляваны той самы маўр. 

 Базарэўскія, Базылеўскія.

«У чырвоным полі — фіялетавая шапка, абцягнутая знізу тканінай з залатымі, сінімі, зялёнымі, чырвонымі і срэбнымі палосамі і аздобленая залатым кутасам з левага боку, а з правага боку — тры пёры, сярэдняе залатое, а бакавыя сінія. Кляйнот: тры страусавы пёры. Намёт чырвоны, падбіты золатам». 

карысталіся татарскія сем’і, таму досыць лагічна, што на ім намаляваны цюркскі галаўны ўбор. Для беларускіх земляў такія спалучэнні колераў і фасоны выглядаюць досыць экзатычна, але татарская шляхта жыла тут яшчэ ад часоў Вітаўта. 

Герб «Аксак ІІІ». «У чырвоным полі па дыяганалі фіялетавае сэрца, працятае срэбнай стралой зверху ўніз у левы бок. У кляйноце — тры страусавы пёры». 

Герб «Прыяцель». У блакітным полі над залатой талеркай чырвонае сэрца працятае адной стралой ці крыжападобна дзвюма стрэламі. Кляйнот: пяць страусавых пёраў.

Татарскае паходжанне мае і герб «Аксак». У яго ёсць тры варыяцыі, на адной з іх – выява, якая нагадвае сэрцайка з абгорткі жуйкі «Love is», працятае стралой. 

Падобны сюжэт мы можам пабачыць на яшчэ адным гербе пад назвай «Прыяцель». Верагодна, што першы носьбіт менавіта гэтай, трэцяй, варыяцыі герба «Аксак» меў дачыненне да нейкага роду, што карыстаўся гербам «Прыяцель», і, адпаведна, гэтае сэрца перавандравала з герба на герб.

 Аксакі, Акінчыцы, Гурко, Даўнаровічы, Кардашэвічы, Каспяровічы, Селімовічы, Талькоўскія, Шагуневічы.

Адамовічы, Бейнаровічы, Грабоўскія, Макушынскія, Міцкевічы, Мурашкі, Нагродзкія, Паўловічы, Рамановічы, Акінчыцы, Ждановічы.

«У блакітным полі срэбны аднарог на дыбах. У кляйноце палова срэбнага аднарога на дыбах». 

Паводле легенды, першым носьбітам герба быў італьянец Баніфацый, чыё імя скарацілі як Бонча. Герб «Бонча» прыйшоў на нашыя землі амаль адначасова з прыняццем хрысціянства. Блакітны колер у хрысціянстве асацыюецца з Маці Божай, а аднарог сімвалізуе чысціню, нявіннасць і строгасць, што таксама дазваляе атаясамліваць яго з Марыяй і Езусам. Верагодна, менавіта па гэтай прычыне герб стаў такім папулярным сярод мясцовай шляхты.  

 Ануфровічы, Асмалоўскія, Бабіноўскія, Багдановічы, Банчэўскія, Бруевічы, Буйневічы, Букоўскія, Булаты, Васьнеўскія, Гіршы, Грахоўскія, Гудыноўскія, Заверскія, Оттэнгаўзы, Раманоўскія, Тамашэўскія, Хадасоўскія.

«У залатым полі палова залатога аленя, што выскоквае з такога самага паўмесяца, плячом дагары, з залатой зоркай паміж рагамі. У кляйноце над шлемам у кароне намаляваны хвост паўліна з залатым паўмесяцам дагары нагамі з зоркай, як на гербе».

Назва герба, імаверна, паходзіць ад чэшскага слова «paroháč»  — рогач, алень. У геральдыцы алень сімвалізуе высакароднага ваяра. На арыгінальным гербе «Брохвіч» размешчаны толькі сам алень, зоркай і паўмесяцам дапоўненая яго трэцяя версія. Шасціканцовая зорка тут не мае дачынення да габрэяў, у еўрапейскай геральдыцы гэта проста найбольш распаўсюджаная выява зоркі. Гэты вобраз супадае з пячаткай Саламона, якую выкарыстоўвалі як амулет: у крыніцах XV стагоддзя ваярам прапануюць насіць на сабе такі знак, каб іх не ўзялі ў палон. Геральдычны паўмесяц жа можа абазначаць як удзел прадстаўнікоў роду ў барацьбе супраць туркаў, так і проста ласку і абарону Маці Божай. 

«У чырвоным полі зялёны або залаты яблык, прабіты трыма мячамі: па дыяганалі справа налева, злева направа і ззаду. Кляйнот: тры страусавыя пёры». 

Першыя прадстаўнікі роду Гербуртаў і аднайменнага герба былі родам з Маравіі — відавочна, колеры на гербе нагадваюць пра гэта (да сённяшняга дня афіцыйныя колеры рэгіёна — белы і чырвоны). Паводле фамільнай легенды, Карл Вялікі падараваў Гербурту землі ў Венгрыі і Чэхіі за гераізм у бітвах. У геральдыцы яблык абазначае мір, адпаведна, яблык, прабіты мячамі — гэта мір, здабыты пасля войнаў. 

«У жоўтым полі, на зялёным узгорку, белыя граблі з сямю зубцамі, якія тырчаць проста ўгору. У шлеме над каронай пяць страусавых пёраў».

Хаця шляхціцы — браты па зброі — любілі хваліцца гераічнымі ўчынкамі продкаў на полі бою, рыцарства было цесна звязана і з зямлёй. 

 — не адзіны ў нашай геральдыцы герб з выявай гаспадарчых прылад (напрыклад, 

 парушаюць геральдычнае правіла чаргавання, якое забараняла наносіць на шчыт два металы (золата і срэбра) адначасова. 

Паводле легенды, герб паходзіць з Багеміі. Існуе чэшскі род Грабішыц, эмблемай якога былі граблі ў розных формах — магчыма, гэтыя роды звязаныя паміж сабой. Аднак некаторыя даследчыкі лічаць, што чэшскае паходжанне — толькі байка, а назва пайшла па сугуччы ад ракі Грабіца, дзе знаходзіліся родавыя вёскі носьбітаў герба. 

 Вышынскія, Вышэнскія, Зароскія, Зароўскія, Ліпскія, Маклокі, Чарномскія.

«На шчыце ў залатым полі на чорным мядзведзі, які ідзе, — панна ў чырвонай сукенцы, упрыгожаная залатой каронай. У кляйноце паміж двума аленевымі рагамі — палова ўздыбленага чорнага мядзведзя з чырвонай ружай у правай лапе. Намёт чырвоны, падбіты золатам». 

«Равіч» — адзін з найстаражытнейшых гербаў на землях былой Рэчы Паспалітай, вядомы з пачатку XIV стагоддзя. Легенда пра герб такая: пасля смерці караля Англіі Кнута Вялікага дзяржава перайшла да яго сына — Свенона — з умовай, што Свенон забяспечыць сваёй сястры Клатыльдзе пасаг. Аднак малады кароль вырашыў аддаць сястру на з'яданне чорнаму мядзведзю, а пасаг забраць сабе. Клатыльда змагла супакоіць драпежніка і з трыумфам вярнулася ў замак верхам на спіне мядзведзя, трымаючы пояс ад сукні як лейцы. Напалоханы гэткім цудам, брат папрасіў у сястры прабачэння і вярнуў ёй скрадзеныя скарбы. Праз некаторы час прынцэса выйшла замуж за герцага Латарынгскага. Сыны Клатыльды аселі ў Польшчы, каля Равы Мазавецкай. Як вечны напамін пра цудоўнае збавенне маці, яны змясцілі на сваім гербе прынцэсу на чорным мядзведзі.  

 Ален(д)скія, Астроўскія, Аўсяныя, Банецкія, Вайцяховічы, Ваўністыя, Вольскія, Вышамірскія, Вячоры, Гаваркоўскія, Гаворкі, Галімскія, Галінскія, Гансеўскія, Ганы, Гаўдзевічы, Грудзіны, Гудзьвіловічы, Гуды, Гуткоўскія, Гутоўскія, Дамброўскія, Жакевічы, Забароўскія, Здзяхоўскія, Зямацкія, Карвоўскія, Кеневічы, Лясатовічы, Падэрні, Ракіцкія, Рацэвічы, Чэрскія, Яроцкія.

«У чырвоным полі накіраваная ўніз срэбная страла пранізвае галаву залатога змея, які абвіваецца вакол усёй стралы. Пад стралой тры срэбныя грыбы два над адным». 

Першым гэты герб атрымаў татарын Грыбуновіч яшчэ ў 1590 годзе. Верагодна, вобраз грыбоў узнік праз сугучнасць з прозвішчам уладальніка. 

 Абразевічы, Байбуза, Бенкускія, Войнічы, Грыбуновічы, Кастравіцкія, Стрыбуновічы.

«На зялёным шчыце жывёла, якая ідзе; пярэдняя частка яе цела, што належыць дзіку, намалявана срэбрам, а задняя палова, што належыць мядзведзю,  — чорным. Кляйнот — чорны мядзведзь, намёт зялёны зверху і срэбны знізу». 

Паводле легенды, запісанай Барташам Папроцкім, невялікая каралеўская працэсія рушыла праз лес. На шляху грамада сустрэла велізарных дзіка і мядзведзя, якія біліся, не звяртаючы ўвагу на людзей навокал. Два браты вырашаюць уступіць з пачварамі ў бойку і дамаўляюцца, што старэйшы заб’е дзіка, а малодшы мядзведзя. Шэсце ўратаванае, і ў знак падзякі кароль дорыць братам герб з паўдзікам-паўмядзведзем.  

Мемы на шчытах: незвычайныя гербы беларускай шляхты

Цяпер бы пра яе сказалі: разбіралася ў медыцыне лепш за мужчын і вяла трэвэл-блог яшчэ да таго, як гэта стала мэйнстрымам.


Беларусь

Першая ў гісторыі Рэчы Паспалітай жанчына-лекарка, аўтарка мемуараў «Авантуры майго жыцця».

Саламея Пільштынова (Русецкая)

(1718 — пасля 1760)

Літаратура

XVIII стагоддзе

Асветніцтва

Барока

Пра Саламею Пільштынову (яна ж Русецкая, Гальпірава, Макоўская) мы праз амаль трыста гадоў пасля яе смерці ведаем толькі тое, што яна сама дазволіла нам ведаць. Ніхто так і не можа здагадацца, адкуль і калі яна з’явілася і куды знікла.

Саламея Пільштынова нарадзілася каля 1718 года (дакладная дата невядомая) у Наваградку, атрымала даволі сціплую адукацыю і з дзяцінства цікавілася стральбой. Маладой дзяўчынай выйшла замуж за лекара Якуба Гальпіра, разам з якім у хуткім часе пераехала ў Стамбул. Саламея, авантурная і няўрымслівая ад прыроды, пачала дапамагаць мужу ў працы, і хутка сама навучылася лекаваць спачатку хваробы вачэй, а пазней і ўнутраных органаў, што прынесла ёй вялікую папулярнасць і не аднойчы выратоўвала жыццё.

Узнікае пытанне: як у абсалютна патрыярхальнай мусульманскай краіне ў XVIII стагоддзі іншаземка атрымала афіцыйны дазвол займацца лекарскай практыкай нароўні з мужчынамі? Адказ просты: па мусульманскіх звычаях мужчына, нават лекар, не мог наведваць гарэмы, а прававерныя мусульманкі не мелі права лекаваць мужчын. Саламея ж як прадстаўніца іншай рэлігіі магла свабодна працаваць з любымі пацыентамі.

Нягледзячы на адносную верацярпімасць у краіне, іншаземцам працаваць у вялікіх гарадах часам было небяспечна. Аднойчы да Саламеі прыйшлі два янычары, 

пераапранутыя ў жаночае адзенне і захінутыя чадрой, і папрасілі лекарку пайсці з імі да хворай маці ў суседні раён горада, нават збіраліся аплаціць дарогу. Саламея адмовілася, бо на двары ўжо чакаў вазок, каб везці яе да іншага пацыента. У гэты момант падышла жанчына, што жыла побач, жонка лекара-яўрэя Эбеулу, і пачала распавядаць пра свой досвед у лячэнні хвароб, якога Саламеі нібыта не ставала, і згадзілася дапамагчы янычарам. Паводле турэцкай традыцыі, апрануўшы самыя дарагія ўпрыгожанні, жанчына паехала разам з салдатамі. Пазней яе знайшлі забітай і без каштоўнасцей.

Саламеі часта даводзілася граць ролю своеасаблівай міс Марпл і самастойна шукаць выйсце з заблытаных жыццёвых сітуацый, абапіраючыся выключна на ўласны розум, уважлівасць да дэталяў і непераможнае жаданне данесці да людзей праўду (так, як яна яе разумела). Так, аднойчы, калі яе муж лячыў аднаго вельмі важнага і заможнага чалавека, той неўзабаве памёр. Сям’я памерлага збіралася ісці да султана з патрабаваннем пакараць лекара смерцю. Саламея з дапамогай грашовай кампенсацыі ўгаварыла сваякоў не спяшацца з рашэннем. Выйграўшы час, Саламея высветліла, што пры прыгатаванні лекаў прысутнічаў канкурэнт яе мужа — доктар Фансека. Не жадаючы трапіць у рукі турэцкага суда, аднаго з самых жорсткіх і прынцыповых у свеце, доктар згадзіўся выплочваць кампенсацыю замест Гальпіра і з’ехаў з краіны.

Авантуры, небяспечныя і часам неверагодныя, суправаджалі Саламею і за межамі Асманскай імперыі. Акрамя роднай Рэчы Паспалітай, яна наведвала еўрапейскія краіны і Расію. Пасля заўчаснай смерці Якуба Гальпіра Саламея некаторы час працавала пры двары Міхала Казіміра Рыбанькі і Францішкі Уршулі Радзівіл. Пазней лекарка пераехала ў Расійскую імперыю, дзе сябравала з Ганнай Іванаўнай — імператрыцай з дынастыі Раманавых.

У той час быў папулярны даволі спецыфічны спосаб заробку — перапродаж ваеннапалонных. Аднойчы Саламея сустрэла пяцярых аўстрыйцаў, паланёных туркамі, выкупіла іх і даслала кожнай з пяці сем’яў ліст, у якім запэўніла, што палонныя знаходзяцца ў добрых умовах і змогуць вярнуцца на радзіму, калі іх родныя дашлюць пэўную суму грошай. Лёс мае добрае пачуццё гумару: чатыры сям’і заплацілі выкуп, а вось пяты палонны — Юзаф Фартунат дэ Пільштын (Піхельштэйн) — напэўна, быў не вельмі патрэбны сваякам, бо так і застаўся з Саламеяй і ў хуткім часе стаў яе другім мужам. Пазней наша авантурыстка цяжарная выправіцца праз Альпы ў Вену, каб знайсці бацькоў мужа, і, як можна здагадацца, абавязкова іх знойдзе.

Сваё багатае на здарэнні і цуды жыццё Саламея Русецкая апісала ў мемуарна-прыгодніцкім рамане, які ў лепшых традыцыях эпохі барока мае доўгую і прыгожую назву: «Пададзенае свету рэха заняткаў, падарожжа і жыцця майго авантураў на чэсць і хвалу П[ану] Богу, у Святой Тройцы Адзінаму, і Найсвяцейшай Маці Хрыста, Пана майго, і ўсім святым». Рукапіс твора, які цяпер знаходзіцца ў Кракаве, суправаджаецца прадмовай «Да ласкавага чытача», у якой аўтарка паведамляе цікавыя падрабязнасці пра напісанне твора: 

Захавалася таксама прысвячэнне Людвіцы Патоцкай, жонцы вялікага гетмана Кароны Юзафа Патоцкага, падпісанае аўтаркай — Рэгінай Саламеяй Макоўскай. З тэксту прысвячэння вынікае, што яснавяльможная Пані і Дабрадзейка (так да яе звяртаецца Саламея) планавала выступіць мецэнаткай і дапамагчы з публікацыяй твора. Аднак з невядомых прычын рукапіс, на жаль, заставаўся ненадрукаваным цягам двухсот гадоў.

Мемуары абрываюцца ледзь не на паўслове, і нам застаецца толькі здагадвацца, чаму так адбылося. Можа, аўтарка вырашыла больш не распавядаць пра сваё жыццё? Ці, як марыла, паехала вандраваць у Палесціну, а дзённік так і застаўся ляжаць на стале? Ці, дапісаўшы апошнія словы, лекарка адправілася ў падарожжа, якое не мае ні пачатку, ні завяршэння?

А можа, ўся гэта гісторыя — толькі фантазія, што ўзнікла ў галаве вандроўнага палкоўніка артылерыі Іаана дэ Вітэ, сярод запісаў якога і быў знойдзены твор?

У любым выпадку, прачытаць яго можна 

Падарожжы, медыцына і літаратура: загадкавая гісторыя Саламеі Пільштыновай

У пошуках вытокаў беларускай літаратуры зазіраем на тысячу гадоў назад

Сярэднявечча

У другой часты цыкла пра старажытнабеларускую літаратуру даведаемся пра камерцыйную жылку Францыска Скарыны і пра пагрозу ісламізацыі як сапраўдны сэнс «Песні пра зубра»

Рэнесанс

Калі Рэнесанс паказвае чалавека ідэальным, то Барока паказвае чалавека такім, якім ён ёсць.

Эпоха, у якой корань беларускай расцярушанасці, спрэчкі між каталікамі, праваслаўнымі і ўніятамі і манах, які прывозіць у Маскву небяспечныя веды і нармальную паэзію.

А яшчэ езуіты на Беларусі, першая ВНУ і чаму «рускія» – гэта праваслаўныя, «палякі» – гэта каталікі.

Здавалася б, прычым тут Купала?

Жаночыя галасы і жывая народная мова. Што яшчэ з'яўляецца ў нашай літаратуры на сконе Рэчы Паспалітай, разбіраемся ў заключнай частцы цыкла.

Беларуская літаратура ад Сярэднявечча да Асветніцтва

Старажытнабеларуская літаратура

Першая ў Вялікім Княстве Літоўскім жанчына-драматург, заснавальніца прыдворнага тэатра ў Нясвіжы.

Францішка Уршуля Радзівіл

(1705–1753)

Звычайна даследчыкі датуюць Асветніцтва сярэдзінай XVIII стагоддзя, але ўжо ў 1740-х гадах назіраюцца асветніцкія тэндэнцыі. Мне падабаецца думка галандскага літаратуразнаўцы Ганса Яна Ёханэса, які спецыялізуецца на XVIII стагоддзі: «зусім не абавязкова патрэбны развіты фондавы рынак, каб узнікалі літаратурныя шэдэўры». Гэта абсалютная праўда: наадварот, крыніцай натхнення магла стацца тая ж самая крызісная сітуацыя, якую мы назіраем у XVIII стагоддзі. Дзяржава развальваецца, і апошні кароль Рэчы Паспалітай, Станіслаў Аўгуст Панятоўскі, на жаль, давёў гэты працэс да лагічнага завяршэння: усё скончылася трыма падзеламі Рэчы Паспалітай. Але насамрэч ці не сталася гэта для многіх крыніцай натхнення? Меркавалі так: «у грамадстве няма ніякай гармоніі, крызіс палітычны, крызіс эканамічны. Давайце паспрабуем стварыць гарманічны свет хаця б у межах мастацтва, у межах прыгожага пісьменства, паспрабуем навучыць канкрэтнага чалавека нейкім добрым рэчам, бо дзяржава праявіла сваю поўную бездапаможнасць у тым, каб паказваць чалавеку пазітыўныя стратэгіі». Магчыма, менавіта на гэтым грунце і ўзнікае Асветніцтва. 

Менавіта ў эпоху Асветніцтва ў беларускай літаратуры смела і эмансіпавана заяўляе пра сябе жанчына. Самая вядомая жанчына ў нашым XVIII стагоддзі — княгіня Францішка Уршуля Радзівіл, якая ў Нясвіжы, у сярэдзіне XVIII стагоддзя заснавала ўласны прыдворны тэатр. А была яшчэ жанчына-авантурыстка, якая пакінула свае мемуары: Рэгіна Саламея Пільштынова з Русецкіх. Гэта жанчына, якая паехала за сваім мужам у Турцыю, занялася лекарскай практыкай, не маючы спецыяльнай адукацыі, потым перапрадавала аўстрыйскіх ваеннапалонных — усяго ў яе было іх пяцёра, за чатырох яна атрымала выкуп, а за пятага ніяк не магла атрымаць, і, каб дабро, што называецца, не прападала, яна пайшла за яго замуж. Вось такія фантастычныя гісторыі прад’яўляе нам менавіта XVIII стагоддзе — і гэта сапраўды была абсалютна ўнікальная эпоха, непадобная да старажытнага пісьменства. 

Мы адразу адчуваем, што гэта ўжо пачатак новай літаратуры. І менавіта ў гэтую эпоху з’яўляецца даволі шмат помнікаў на той мове, якую з нацяжкай можна ўжо назваць беларускай. Гэта не старабеларуская мова летапісаў XVI стагоддзя, а нараджэнне беларушчыны. Тым не менш мы павінны добра ўсведамляць, што ў XVIII стагоддзі нельга казаць пра наяўнасць чыстай мовы — ні польскай, ні беларускай. Лацінская мова — гэта іншая справа, яна заставалася ў сваіх класічных формах, якія былі выпрацаваныя яшчэ ў часы Старажытнага Рыма. І, дарэчы, лацінская паэзія на нашых землях развівалася ўсё гэтак жа плённа, у адрозненне ад астатняй Еўропы. Ні ў Францыі, ні ў Германіі таго часу мы практычна не знойдзем лацінамоўнага пісьменства. У нас гэтую традыцыю падтрымлівалі езуіты, таму і Міхал Карыцкі са сваёй паэмай «Птушыны сойм», і Францішак Князьнін, які пісаў і на лацінскай, і на польскай мовах, — гэта паэты рэальна чытабельныя, і менавіта ў XVIII стагоддзі з’яўляецца чытач у нашым сённяшнім разуменні. 

З’яўляецца літаратура на беларускай мове, на той мове, на якой беларусы рэальна размаўлялі ў XVIII стагоддзі: мяшаная, беларуска-польская, але ўжо жывая, насычаная праблематыкай, актуальнай для свецкага чалавека. З’яўляецца ананімная паэзія. Яе яшчэ правільна называць «песенна-інтымная лірыка». Наогул, у XVIII стагоддзі мастацтва было сінкрэтычным. Гэта значыць, што літаратура была неадрыўная ад музыкі, ад выяўленчага мастацтва. Песенна-інтымная лірыка — гэта якраз такі феномен, які паказвае, наколькі цесна ў XVIII стагоддзі суіснавалі музычнае мастацтва і паэтычнае. Адзін з найбольш цікавых ананімных зборнікаў — гэта зборнік «Куранты», які ўпершыню быў адшуканы брытанскім славістам Арнольдам Мак-Мілінам, і там паэтычныя тэксты суправаджаюцца нотнымі партытурамі. Гэта ўжо не нешта сівое, старажытнае, сухое і нецікавае, гэта жывая паэзія.

Літаратура максімальна набліжаецца да жыцця чалавека, прычым да яго інтымнага жыцця. Гэтая тэма выразна прадстаўлена і ў творчасці Францішкі Уршулі Радзівіл, і нават суровыя езуіты ўжо ўспамінаюць пра тое, што ёсць свет чалавечых пачуццяў. Ва ўсякім разе, у Францішка Князьніна мы знаходзім шмат элегій, у якіх гучаць і настальгія, і сяброўскія пачуцці. 

Менавіта эпоха Асветніцтва падводзіць нас да разумення такога вельмі важнага, этапнага твора, як «Энеіда навыварат». Адкуль яна ўзялася ў XIX стагоддзі? На маю думку, гэта твор трэба расцэньваць як феномен так званага «доўгага XVIII стагоддзя». У іншых літаратурах творы такога кшталту, а менавіта літаратурныя травесціі, з’явіліся не пазней за XVIII стагоддзе. Украінская «Энеіда» Катлярэўскага з’явілася напрыканцы XVIII стагоддзя. Тое, што ў нас такі твор з’явіўся трошкі пазней, — нічога страшнага, але ён мае адносіны яшчэ да той эпохі, эпохі Асветніцтва, калі многае ў старым пісьменстве ўжо крытычна пераасэнсоўваецца. А што такое крытычнае пераасэнсаванне ў літаратуры? Што адбываецца, калі мы, напрыклад, крытычна пераасэнсоўваем свой гардэроб? Тое ж самае адбываецца і ў літаратуры: яна пераапранаецца. Ёй трэба адмовіцца ад многіх старых рэчаў. Вельмі шмат таго, што даследчыкі называюць парадыйна-сатырычным у літаратуры XVIII стагоддзя, насамрэч можа такім не з’яўляцца. Не абавязкова ва ўсіх спробах такога кшталту бачыць пародыю і сатыру, гэта можа быць проста гумар, спроба свежым вокам паглядзець на штосьці традыцыйнае, што ўжо сталася старамодным, што замаруджвае літаратурнае развіццё. І ў гэтым сэнсе эпоха Асветніцтва стварыла падмурак для наступнага развіцца літаратуры, для з’яўлення такіх буйных постацей у нашым пісьменстве, як Ян Чачот і Адам Міцкевіч.

Рэлігійны дзеяч і паэт

Сімяон Полацкі

1629-1680

Беларускі паэт, драматург, перакладчык, класік беларускай літаратуры, адзін з заснавальнікаў новай беларускай літаратуры і літаратурнай мовы. Сапраўднае імя – Іван Луцэвіч.

Янка Купала

1882–1942

Барока на Беларусі збліжаецца з еўрапейскім барока па часе, таму што еўрапейскае барока — гэта пераважна другая палова XVI стагоддзя, і ў нас ужо ў 80-х гадах XVI стагоддзя барока спадарожнічае Рэнесансу, пераплятаюцца рэнесансныя і барочныя тэндэнцыі. Перадусім гэта назіраецца ў лацінамоўнай паэзіі. У гэты час з’яўляецца больш за ўсё лацінамоўных твораў, напрыклад, «Радзівіліяда», гераічны эпас Вялікага Княства Літоўскага. Трэба адзначыць, што менавіта ў эпоху барока асабліва выразна заўважаецца супрацьстаянне дзвюх асноўных традыцый, звязаных з нашымі дзвюма асноўнымі канфесіямі, праваслаўем і каталіцызмам.

Каталіцкая культурная парадыгма развіваецца паводле заходнееўрапейскай мадэлі, і тут вялікае значэнне мела тое, што ў 1570 г. была адкрыта Віленская езуіцкая калегія. У 1579 г. яна была рэарганізавана ў акадэмію, а ў 1580 г. кароль Стэфан Баторый сваім прывілеем зацвярджае існаванне гэтай акадэміі юрыдычна. Мы атрымліваем першую вышэйшую навучальную ўстанову, і не трэба думаць, што ў ёй вучыліся толькі каталікі. Дзеці з праваслаўных сямей таксама мелі магчымасць атрымаць вышэйшую адукацыю менавіта ў езуітаў. Гэта была адукацыя паводле еўрапейскіх узораў, і гэта вызначыла многія тэндэнцыі ў развіцці прыгожага пісьменства: у нас развіваецца вытанчаная паэзія — зноў жа, паводле еўрапейскіх узораў. Але трэба памятаць, што заставалася і другая культурная парадыгма, звязаная з праваслаўем, і тут трэба ўсведамляць спецыфіку гэтай парадыгмы. Пра гэта вельмі добра пісаў яшчэ ў XIX стагоддзі расійскі літаратуразнавец Пякарскі. Ён прыводзіў адзін з помнікаў канца XVII стагоддзя, калі ў Маскву прыехаў наш Сімяон Полацкі. У гэтым помніку была выказаная такая перасцярога: маўляў, прыязджаюць да нас у Маскву многія, якія вучыліся ў Рыме і ў Польшчы, і прывозяць з сабой нейкія небяспечныя веды, а «довольно бо есть православная вера ко спасению, и не подобает верным прельщатися чрез философию и суетную прелесть».

І, канешне, менавіта ў гэтым рэчышчы мы павінны разглядаць працэсы, якія звязаны з Брэсцкай царкоўнай уніяй 1596 г. Менавіта ў гэтую эпоху закладаецца аснова той дылемы, якую цудоўна паказаў Купала ў сваіх «Тутэйшых»: хто мы, рускія ці палякі? Частка беларусаў лічыць сябе рускімі, частка — палякамі. «Рускія» — гэта праваслаўныя, «палякі» — гэта каталікі. Дзве гэтыя літаратурныя і культурныя плыні існуюць паралельна, яны ніяк не супрацоўнічаюць і не перакрыжоўваюцца.

Дык што такое наогул барока? Калі Рэнесанс паказваў чалавека такім, якім ён павінен быць, паказваў ідэал, да якога трэба імкнуцца, то барока паказвала чалавека такім, якім ён ёсць — супярэчным. Барока вельмі эмацыйнае, а калі мы ў такім эмацыйным стане, пра што мы найперш думаем? Пра тое, што мы, на жаль, памром. Адсюль memento mori, «памятай пра смерць», гэтым матывам прасякнутыя многія творы эпохі барока. Адсюль discordia concors, «спалучэнне неспалучальнага», таму што чалавек такі і ёсць: у ім спалучаюцца каханне і нянавісць, гнеў і спагада.

Барока плаўна пераходзіць з XVII стагоддзя ў XVIII, гэта даволі доўгая ў нас эпоха, і ў першай палове XVIII стагоддзя гэта ўжо позняе барока. Але, канешне, яшчэ ў канцы XVII стагоддзя трэба асобна вылучыць фігуру Сімяона Полацкага. Гэта быў проста геніяльны для свайго часу чалавек, таму што ён прыжыўся ў Маскоўскай Русі, будучы з ордэна базыльянаў, будучы носьбітам той самай лацінскай кніжнасці, да якой вельмі насцярожана ставіліся ў Маскоўскай Русі. Тым не менш ён не быў пакараны смерцю. Наадварот, ён дабіўся поспеху, і дзякуючы Сімяону Полацкаму ў Маскоўскай Русі нараджаецца сапраўдная, нармальная паэзія, таму што тое, што было да гэтага, чытаць немагчыма — гэта не вершы.

Барока ў літаратуры надзвычай разнастайнае. У першую чаргу ў нашай літаратуры яно шматмоўнае і шматжанравае. У XVIII стагоддзі, у часы позняга барока, мы назіраем бурнае развіццё ўсіх жанраў, перадусім паэзіі на розных мовах. У XVIII стагоддзі існуе ў рукапіснай форме і беларускамоўная паэзія, але побач з гэтым працягваецца старая традыцыя, звязаная з польскамоўным і лацінамоўным пісьменствам. Канешне, у сувязі з рэлігійнымі праблемамі багата прадстаўлена палемічная літаратура — вельмі спецыфічная, якую цяжка чытаць сучаснаму чалавеку, але яна дае гісторыкам шмат для разумення нашай ментальнасці, нашай ідэнтычнасці. Менавіта ў гэтай эпосе трэба шукаць корань нашай культурнай, канфесійнай, этнічнай расцярушанасці. Прадстаўнікамі літаратуры эпохі барока былі вельмі розныя пісьменнікі. Канешне, калі гэта была палемічная літаратура — палеміка паміж праваслаўнымі і ўніятамі, паміж праваслаўнымі і каталікамі, — то ўдзельнічалі ў ёй рэлігійныя пісьменнікі, суровыя святары ў адпаведных строях, і пра жанчын там не магло быць і гаворкі. А ўжо ў XVIII стагоддзі ў літаратуры з’яўляюцца свецкія людзі. У нашай літаратуры нарэшце з’яўляецца жанчына, Францішка Уршуля Радзівіл, але пра яе лепш гаварыць ужо ў кантэксце наступнай эпохі.

У літаратуры эпохі барока праблематызуюцца многія вельмі важныя рэчы: з аднаго боку, з’яўляецца паняцце адшчапенца, і гэта мае дачыненне таксама да рэлігійнай палемікі. З іншага боку, у эпоху барока назіраецца вялікая цікавасць да гісторыі, і менавіта ў гэты час, на мяжы Рэнесансу і барока, узнікае «Хроніка» Мацея Стрыйкоўскага, вельмі важны гістарычны трактат на польскай мове. А ўжо ў сярэдзіне XVII стагоддзя на лацінскай мове з’яўляецца «Гісторыя Літвы» Альберта Віюка-Каяловіча, рэктара Віленскай езуіцкай акадэміі — першая спроба гістарыяграфіі з пазіцыі Вялікага Княства Літоўскага.