«‎Каб ніводная чараўніца праз трыццаць гадоў
не зрабілася ведзьмай.»‎ 
 
Калядныя паштоўкі з Польшчы — чытаем розных паэтаў ад 18 стагоддзя да нашых часоў у бліскучых перакладах Андрэя Хадановіча.

Eastern Europe

Literature

Poetry

The Age of Enlightenment

Кшыштаф Каміль Бачыньскі 

Канстанты Ільдэфанс Галчыньскі 

Калядныя вершы: пераклады з польскай Андрэя Хадановіча

Цяпер бы пра яе сказалі: разбіралася ў медыцыне лепш за мужчын і вяла трэвэл-блог яшчэ да таго, як гэта стала мэйнстрымам.


Belarus

Polish–Lithuanian Commonwealth

Першая ў гісторыі Рэчы Паспалітай жанчына-лекарка, аўтарка мемуараў «Авантуры майго жыцця».

Sałamieja Pilsztynova (Rusieckaja)

(1718 — пасля 1760)

History

XVIII century

Baroque

Пра Саламею Пільштынову (яна ж Русецкая, Гальпірава, Макоўская) мы праз амаль трыста гадоў пасля яе смерці ведаем толькі тое, што яна сама дазволіла нам ведаць. Ніхто так і не можа здагадацца, адкуль і калі яна з’явілася і куды знікла.

Саламея Пільштынова нарадзілася каля 1718 года (дакладная дата невядомая) у Наваградку, атрымала даволі сціплую адукацыю і з дзяцінства цікавілася стральбой. Маладой дзяўчынай выйшла замуж за лекара Якуба Гальпіра, разам з якім у хуткім часе пераехала ў Стамбул. Саламея, авантурная і няўрымслівая ад прыроды, пачала дапамагаць мужу ў працы, і хутка сама навучылася лекаваць спачатку хваробы вачэй, а пазней і ўнутраных органаў, што прынесла ёй вялікую папулярнасць і не аднойчы выратоўвала жыццё.

Узнікае пытанне: як у абсалютна патрыярхальнай мусульманскай краіне ў XVIII стагоддзі іншаземка атрымала афіцыйны дазвол займацца лекарскай практыкай нароўні з мужчынамі? Адказ просты: па мусульманскіх звычаях мужчына, нават лекар, не мог наведваць гарэмы, а прававерныя мусульманкі не мелі права лекаваць мужчын. Саламея ж як прадстаўніца іншай рэлігіі магла свабодна працаваць з любымі пацыентамі.

Нягледзячы на адносную верацярпімасць у краіне, іншаземцам працаваць у вялікіх гарадах часам было небяспечна. Аднойчы да Саламеі прыйшлі два янычары, 

пераапранутыя ў жаночае адзенне і захінутыя чадрой, і папрасілі лекарку пайсці з імі да хворай маці ў суседні раён горада, нават збіраліся аплаціць дарогу. Саламея адмовілася, бо на двары ўжо чакаў вазок, каб везці яе да іншага пацыента. У гэты момант падышла жанчына, што жыла побач, жонка лекара-яўрэя Эбеулу, і пачала распавядаць пра свой досвед у лячэнні хвароб, якога Саламеі нібыта не ставала, і згадзілася дапамагчы янычарам. Паводле турэцкай традыцыі, апрануўшы самыя дарагія ўпрыгожанні, жанчына паехала разам з салдатамі. Пазней яе знайшлі забітай і без каштоўнасцей.

Саламеі часта даводзілася граць ролю своеасаблівай міс Марпл і самастойна шукаць выйсце з заблытаных жыццёвых сітуацый, абапіраючыся выключна на ўласны розум, уважлівасць да дэталяў і непераможнае жаданне данесці да людзей праўду (так, як яна яе разумела). Так, аднойчы, калі яе муж лячыў аднаго вельмі важнага і заможнага чалавека, той неўзабаве памёр. Сям’я памерлага збіралася ісці да султана з патрабаваннем пакараць лекара смерцю. Саламея з дапамогай грашовай кампенсацыі ўгаварыла сваякоў не спяшацца з рашэннем. Выйграўшы час, Саламея высветліла, што пры прыгатаванні лекаў прысутнічаў канкурэнт яе мужа — доктар Фансека. Не жадаючы трапіць у рукі турэцкага суда, аднаго з самых жорсткіх і прынцыповых у свеце, доктар згадзіўся выплочваць кампенсацыю замест Гальпіра і з’ехаў з краіны.

Авантуры, небяспечныя і часам неверагодныя, суправаджалі Саламею і за межамі Асманскай імперыі. Акрамя роднай Рэчы Паспалітай, яна наведвала еўрапейскія краіны і Расію. Пасля заўчаснай смерці Якуба Гальпіра Саламея некаторы час працавала пры двары Міхала Казіміра Рыбанькі і Францішкі Уршулі Радзівіл. Пазней лекарка пераехала ў Расійскую імперыю, дзе сябравала з Ганнай Іванаўнай — імператрыцай з дынастыі Раманавых.

У той час быў папулярны даволі спецыфічны спосаб заробку — перапродаж ваеннапалонных. Аднойчы Саламея сустрэла пяцярых аўстрыйцаў, паланёных туркамі, выкупіла іх і даслала кожнай з пяці сем’яў ліст, у якім запэўніла, што палонныя знаходзяцца ў добрых умовах і змогуць вярнуцца на радзіму, калі іх родныя дашлюць пэўную суму грошай. Лёс мае добрае пачуццё гумару: чатыры сям’і заплацілі выкуп, а вось пяты палонны — Юзаф Фартунат дэ Пільштын (Піхельштэйн) — напэўна, быў не вельмі патрэбны сваякам, бо так і застаўся з Саламеяй і ў хуткім часе стаў яе другім мужам. Пазней наша авантурыстка цяжарная выправіцца праз Альпы ў Вену, каб знайсці бацькоў мужа, і, як можна здагадацца, абавязкова іх знойдзе.

Сваё багатае на здарэнні і цуды жыццё Саламея Русецкая апісала ў мемуарна-прыгодніцкім рамане, які ў лепшых традыцыях эпохі барока мае доўгую і прыгожую назву: «Пададзенае свету рэха заняткаў, падарожжа і жыцця майго авантураў на чэсць і хвалу П[ану] Богу, у Святой Тройцы Адзінаму, і Найсвяцейшай Маці Хрыста, Пана майго, і ўсім святым». Рукапіс твора, які цяпер знаходзіцца ў Кракаве, суправаджаецца прадмовай «Да ласкавага чытача», у якой аўтарка паведамляе цікавыя падрабязнасці пра напісанне твора: 

Захавалася таксама прысвячэнне Людвіцы Патоцкай, жонцы вялікага гетмана Кароны Юзафа Патоцкага, падпісанае аўтаркай — Рэгінай Саламеяй Макоўскай. З тэксту прысвячэння вынікае, што яснавяльможная Пані і Дабрадзейка (так да яе звяртаецца Саламея) планавала выступіць мецэнаткай і дапамагчы з публікацыяй твора. Аднак з невядомых прычын рукапіс, на жаль, заставаўся ненадрукаваным цягам двухсот гадоў.

Мемуары абрываюцца ледзь не на паўслове, і нам застаецца толькі здагадвацца, чаму так адбылося. Можа, аўтарка вырашыла больш не распавядаць пра сваё жыццё? Ці, як марыла, паехала вандраваць у Палесціну, а дзённік так і застаўся ляжаць на стале? Ці, дапісаўшы апошнія словы, лекарка адправілася ў падарожжа, якое не мае ні пачатку, ні завяршэння?

А можа, ўся гэта гісторыя — толькі фантазія, што ўзнікла ў галаве вандроўнага палкоўніка артылерыі Іаана дэ Вітэ, сярод запісаў якога і быў знойдзены твор?

У любым выпадку, прачытаць яго можна 

Падарожжы, медыцына і літаратура: загадкавая гісторыя Саламеі Пільштыновай

У пошуках вытокаў беларускай літаратуры зазіраем на тысячу гадоў назад

Сярэднявечча

У другой часты цыкла пра старажытнабеларускую літаратуру даведаемся пра камерцыйную жылку Францыска Скарыны і пра пагрозу ісламізацыі як сапраўдны сэнс «Песні пра зубра»

Рэнесанс

Калі Рэнесанс паказвае чалавека ідэальным, то Барока паказвае чалавека такім, якім ён ёсць.

Эпоха, у якой корань беларускай расцярушанасці, спрэчкі між каталікамі, праваслаўнымі і ўніятамі і манах, які прывозіць у Маскву небяспечныя веды і нармальную паэзію.

А яшчэ езуіты на Беларусі, першая ВНУ і чаму «рускія» – гэта праваслаўныя, «палякі» – гэта каталікі.

Здавалася б, прычым тут Купала?

Барока

Жаночыя галасы і жывая народная мова. Што яшчэ з'яўляецца ў нашай літаратуры на сконе Рэчы Паспалітай, разбіраемся ў заключнай частцы цыкла.

Асветніцтва

Belarusian literature from the Middle Ages to the Enlightenment

Old Belarusian literature

Першая ў Вялікім Княстве Літоўскім жанчына-драматург, заснавальніца прыдворнага тэатра ў Нясвіжы.

Franciška Uršula Radzivił

(1705–1753)

Звычайна даследчыкі датуюць Асветніцтва сярэдзінай XVIII стагоддзя, але ўжо ў 1740-х гадах назіраюцца асветніцкія тэндэнцыі. Мне падабаецца думка галандскага літаратуразнаўцы Ганса Яна Ёханэса, які спецыялізуецца на XVIII стагоддзі: «зусім не абавязкова патрэбны развіты фондавы рынак, каб узнікалі літаратурныя шэдэўры». Гэта абсалютная праўда: наадварот, крыніцай натхнення магла стацца тая ж самая крызісная сітуацыя, якую мы назіраем у XVIII стагоддзі. Дзяржава развальваецца, і апошні кароль Рэчы Паспалітай, Станіслаў Аўгуст Панятоўскі, на жаль, давёў гэты працэс да лагічнага завяршэння: усё скончылася трыма падзеламі Рэчы Паспалітай. Але насамрэч ці не сталася гэта для многіх крыніцай натхнення? Меркавалі так: «у грамадстве няма ніякай гармоніі, крызіс палітычны, крызіс эканамічны. Давайце паспрабуем стварыць гарманічны свет хаця б у межах мастацтва, у межах прыгожага пісьменства, паспрабуем навучыць канкрэтнага чалавека нейкім добрым рэчам, бо дзяржава праявіла сваю поўную бездапаможнасць у тым, каб паказваць чалавеку пазітыўныя стратэгіі». Магчыма, менавіта на гэтым грунце і ўзнікае Асветніцтва. 

Менавіта ў эпоху Асветніцтва ў беларускай літаратуры смела і эмансіпавана заяўляе пра сябе жанчына. Самая вядомая жанчына ў нашым XVIII стагоддзі — княгіня Францішка Уршуля Радзівіл, якая ў Нясвіжы, у сярэдзіне XVIII стагоддзя заснавала ўласны прыдворны тэатр. А была яшчэ жанчына-авантурыстка, якая пакінула свае мемуары: Рэгіна Саламея Пільштынова з Русецкіх. Гэта жанчына, якая паехала за сваім мужам у Турцыю, занялася лекарскай практыкай, не маючы спецыяльнай адукацыі, потым перапрадавала аўстрыйскіх ваеннапалонных — усяго ў яе было іх пяцёра, за чатырох яна атрымала выкуп, а за пятага ніяк не магла атрымаць, і, каб дабро, што называецца, не прападала, яна пайшла за яго замуж. Вось такія фантастычныя гісторыі прад’яўляе нам менавіта XVIII стагоддзе — і гэта сапраўды была абсалютна ўнікальная эпоха, непадобная да старажытнага пісьменства. 

Мы адразу адчуваем, што гэта ўжо пачатак новай літаратуры. І менавіта ў гэтую эпоху з’яўляецца даволі шмат помнікаў на той мове, якую з нацяжкай можна ўжо назваць беларускай. Гэта не старабеларуская мова летапісаў XVI стагоддзя, а нараджэнне беларушчыны. Тым не менш мы павінны добра ўсведамляць, што ў XVIII стагоддзі нельга казаць пра наяўнасць чыстай мовы — ні польскай, ні беларускай. Лацінская мова — гэта іншая справа, яна заставалася ў сваіх класічных формах, якія былі выпрацаваныя яшчэ ў часы Старажытнага Рыма. І, дарэчы, лацінская паэзія на нашых землях развівалася ўсё гэтак жа плённа, у адрозненне ад астатняй Еўропы. Ні ў Францыі, ні ў Германіі таго часу мы практычна не знойдзем лацінамоўнага пісьменства. У нас гэтую традыцыю падтрымлівалі езуіты, таму і Міхал Карыцкі са сваёй паэмай «Птушыны сойм», і Францішак Князьнін, які пісаў і на лацінскай, і на польскай мовах, — гэта паэты рэальна чытабельныя, і менавіта ў XVIII стагоддзі з’яўляецца чытач у нашым сённяшнім разуменні. 

З’яўляецца літаратура на беларускай мове, на той мове, на якой беларусы рэальна размаўлялі ў XVIII стагоддзі: мяшаная, беларуска-польская, але ўжо жывая, насычаная праблематыкай, актуальнай для свецкага чалавека. З’яўляецца ананімная паэзія. Яе яшчэ правільна называць «песенна-інтымная лірыка». Наогул, у XVIII стагоддзі мастацтва было сінкрэтычным. Гэта значыць, што літаратура была неадрыўная ад музыкі, ад выяўленчага мастацтва. Песенна-інтымная лірыка — гэта якраз такі феномен, які паказвае, наколькі цесна ў XVIII стагоддзі суіснавалі музычнае мастацтва і паэтычнае. Адзін з найбольш цікавых ананімных зборнікаў — гэта зборнік «Куранты», які ўпершыню быў адшуканы брытанскім славістам Арнольдам Мак-Мілінам, і там паэтычныя тэксты суправаджаюцца нотнымі партытурамі. Гэта ўжо не нешта сівое, старажытнае, сухое і нецікавае, гэта жывая паэзія.

Літаратура максімальна набліжаецца да жыцця чалавека, прычым да яго інтымнага жыцця. Гэтая тэма выразна прадстаўлена і ў творчасці Францішкі Уршулі Радзівіл, і нават суровыя езуіты ўжо ўспамінаюць пра тое, што ёсць свет чалавечых пачуццяў. Ва ўсякім разе, у Францішка Князьніна мы знаходзім шмат элегій, у якіх гучаць і настальгія, і сяброўскія пачуцці. 

Менавіта эпоха Асветніцтва падводзіць нас да разумення такога вельмі важнага, этапнага твора, як «Энеіда навыварат». Адкуль яна ўзялася ў XIX стагоддзі? На маю думку, гэта твор трэба расцэньваць як феномен так званага «доўгага XVIII стагоддзя». У іншых літаратурах творы такога кшталту, а менавіта літаратурныя травесціі, з’явіліся не пазней за XVIII стагоддзе. Украінская «Энеіда» Катлярэўскага з’явілася напрыканцы XVIII стагоддзя. Тое, што ў нас такі твор з’явіўся трошкі пазней, — нічога страшнага, але ён мае адносіны яшчэ да той эпохі, эпохі Асветніцтва, калі многае ў старым пісьменстве ўжо крытычна пераасэнсоўваецца. А што такое крытычнае пераасэнсаванне ў літаратуры? Што адбываецца, калі мы, напрыклад, крытычна пераасэнсоўваем свой гардэроб? Тое ж самае адбываецца і ў літаратуры: яна пераапранаецца. Ёй трэба адмовіцца ад многіх старых рэчаў. Вельмі шмат таго, што даследчыкі называюць парадыйна-сатырычным у літаратуры XVIII стагоддзя, насамрэч можа такім не з’яўляцца. Не абавязкова ва ўсіх спробах такога кшталту бачыць пародыю і сатыру, гэта можа быць проста гумар, спроба свежым вокам паглядзець на штосьці традыцыйнае, што ўжо сталася старамодным, што замаруджвае літаратурнае развіццё. І ў гэтым сэнсе эпоха Асветніцтва стварыла падмурак для наступнага развіцца літаратуры, для з’яўлення такіх буйных постацей у нашым пісьменстве, як Ян Чачот і Адам Міцкевіч.