Вакол беларускай мовы з зайздроснай рэгулярнасцю разгараюцца баталіі, і тычацца яны не толькі яе сучаснага стану. Мовазнаўцы і гісторыкі і па сёння не могуць пагадзіцца наконт таго, на якую мову Скарына пераклаў Біблію, што можна лічыць уласна беларускай мовай і з якіх часоў варта адсочваць яе развіццё. Паспрабуем прыгледзецца да мовы Вялікага Княства Літоўскага, бо ўсім вядома: лепей адзін раз пабачыць, чым сто разоў пачуць.

Беларусь

Усходняя Еўропа

ВКЛ

Беларускі і ўсходнеславянскі першадрукар.

Францыск Скарына

XVI стагоддзе

Гісторыя

Лінгвістыка

Дык як жа прыгатаваць мову ВКЛ?

Старабеларуская, канцылярска-славянская, старазаходняруская, стараўкраінская, літоўска-руская, літоўска-славянская, руска-польская, старозападнорусское наречие, простая мова, język polsko-białoruski, Ruthène... Дзяржаўная мова Вялікага Княства Літоўскага цяпер мае каля 40 імёнаў. Дыскусіі аб тым, якое з іх пасуе найлепш, цягнуцца ўжо два стагоддзі і не збіраюцца спыняцца.

Мова, якая мае столькі назваў, — страва для сапраўдных гурманаў. Кацёл гісторыі варыць усё, што ў яго трапляе, а вынік адчуваецца на языку.

Відавочна, што ў сучасным разуменні яна не з’яўлялася ані тым, ані тым — ні рускай, ні літоўскай.

Каб прыгатаваць старабеларускую мову, найперш трэба насыпаць у кацёл народныя гаворкі. Інгрэдыент гэты досыць складаны. Беларусь, насуперак стэрэатыпам, не самая малая краіна (па плошчы яе можна параўнаць, напрыклад, з пяццю Швейцарыямі, сямю Бельгіямі ці дзесяццю Славеніямі), так што разнастайнасці народных гаворак было (і ёсць) дзе разгарнуцца.

Спачатку старабеларуская мова фарміравалася на аснове гаворак полацка-смаленскага рэгіёна. Потым у падмурак сталі класціся сярэднебеларускія гаворкі, пасля — гаворкі віленскага рэгіёна. Рух з усходу на захад абумоўлены тым, што на працягу XVI стагоддзя вяліся разбуральныя войны з Маскоўскім княствам, пляцоўкай якіх былі беларускія землі.

Змесціва, якое атрымалася з гэтага шэрагу гаворак, трэба добра вымешаць з царкоўнаславянскай мовай — штучнай мовай на аснове стараславянскай (старабалгарскай). Яе, у сваю чаргу, прыгатавалі Кірыл і Мяфодзій у IX стагоддзі. Царкоўнаславянская — гэта мова праваслаўнай літургіі, аналаг лаціны ў праваслаўных кніжнікаў.

У дадатак прыперчваем асновай асноў Рэнесансу — лацінскай мовай: 

 (каталіцкі прыход, парафія), 

 (моцнае жаданне, жарсць), 

Запраўляем сумесь, якая ў нас атрымалася, польскай мовай ды ставім на агеньчык гісторыі. Ад заходніх суседзяў у нас такія словы, як 

 (сведчанне, паведамленне), 

 (ўладальнік, адміністратар), 

 (чалавек, які збірае падаткі), 

 (асоба, якая забірае што-небудзь беззаконна, гвалтам), 

 (распытваць, дапытваць), 

 (прыдворны, які на ўрачыстых абедах разразаў ежу, што падавалася вялікаму князю), 

 (выканаўца, вытворца дзеяння), 

Дадаём некалькі лыжак цюркізмаў. З цюркскіх моў у кацялок трапілі такія словы, як 

 (павятовы кіраўнік дваранства), 

 (чалавек, прадстаўнік улады), 

(вялікая сетка для лоўлі рыбы).

Дадаем крыху ідышу. Беларускія габрэі прынеслі такія словы, як 

У кацялку мовы перамешваюцца, смак аднаго складніка падкрэсліваецца альбо заціраецца іншымі. Некаторыя словы з нямецкай перайшлі ў старабеларускую праз пасрэдніцтва ідыша і польскай. З лаціны пярчынкі траплялі альбо наўпрост, альбо, зноў жа, праз польскую. Усё змяшалася, зварылася, і аддзяліць адно ад аднаго складана.

І вось у нас атрымалася ўежная страва для школ і канцылярый. Рэкамендуецца для ўжывання аўтарам, пісарам і перакладчыкам Вялікага Княства Літоўскага. Падаецца ў трох статутах ВКЛ, філасофскіх трактатах, дакументах, публіцыстыцы, мемуарах, рэлігійнай палеміцы, апокрыфах, летапісах, Метрыцы ВКЛ, перакладной літаратуры, у перакладах Евангелля і творах прыгожага пісьменства.

Але ў пэўны момант смачная страва знікла з пісьмовых сталоў. У 1696 годзе Генеральная канфедэрацыя саслоўяў забараніла выкарыстанне старабеларускай мовы ва ўсіх новых афіцыйных дакументах. Уся дакументацыя цяпер павінна была весціся толькі па-польску.

Апошняй друкаванай кнігай на старабеларускай мове стаў «Збор выпадкаў кароткі». Ён выйшаў у Супраслі ў 1722 годзе.

Больш на сталах старабеларуская мова не з’яўлялася.

Як прыгатаваць мову ВКЛ

Чаму Язэп Лёсік хацеў адмяніць літару «э» і што перашкодзіла рускай мове перайсці на лацініцу 

СССР

Сёння

XX стагоддзе

Знята пры тэхнічнай падтрымцы партала Ethno.by  

Зазвычай моўныя рэформы праводзяцца па ініцыятыве лінгвістаў, калі неабходна абнавіць пэўныя састарэлыя нормы або спрасціць складаныя і нелагічныя правілы арфаграфіі. Так, напрыклад, у 1917–1918 годзе з рускай мовы прыбралі літару «Ѣ» («яць») як непатрэбную, бо яна абазначала той самы гук, што і літара «е».

Аднак усё адбываецца зусім іначай, калі за мову бяруцца людзі, не звязаныя з лінгвістыкай — напрыклад, тады, калі мова сутыкаецца з ідэалогіяй. Моўныя рэформы Атацюрка і Назарбаева, пераход з арабскай вязі на лацініцу, з яе — на кірыліцу, а потым назад, моўнае будаўніцтва ў СССР, — усё гэта узоры таго, як аблічча цэлай мовы радыкальна змянялася дзеля самых розных мэт.

Моўныя рэформы і палітыка

Пішам па-арабску, чытаем па-беларуску. Беларускамоўныя тэксты, запісаныя арабскай вяззю: што, дзе, калі ды як.


Пісьмо лацінскімі і кірылічнымі літарамі – два самыя пашыраныя варыянты пісьма, якімі карыстаемся мы і карысталіся нашы продкі. Аднак мала хто чуў, што існуе трэці варыянт пісьма па-беларуску. Назавём яго «беларуская арабская вязь», або 

. Як яна з'явілася? Хто ёй карыстаўся? Што пісалі такім спосабам? Пра ўсё гэта чытаем ніжэй.

У XIV–XV стагоддзях у Літве і Беларусі пасяліліся татары. Прынята лічыць, што частка з іх апынулася ў Вялікім Княстве Літоўскім як ваеннапалонныя, іншыя ж прыбылі сюды добраахвотна. З цягам часу татары замест сваёй мовы сталі карыстацца беларускай і польскай. Адсюль і пачынаецца гісторыя беларускіх тэкстаў, напісаных арабскім пісьмом.

Лічыцца, што першыя беларускія тэксты татар з’явіліся не пазней за XVI стагоддзе. Унікальнасць беларускіх і польскіх тэкстаў, напісаных арабскім пісьмом, заключаецца ў тым, што яны вядомыя толькі ў форме рукапісных кніг, хоць апошнія з іх датуюцца 70–80-мі гадамі ХХ стагоддзя.

Што да арабскага пісьма, то яно з'яўляецца кансанантным: у ім ёсць літарныя знакі толькі для абазначэння зычных і паўгалосных гукаў, галосныя ж або зусім не пазначаюцца, або пазначаюцца адмысловымі надрадковымі і падрадковымі знакамі.

Арабскія заваёвы VII–VIII стст. н. э. (ці «арабскія адкрыцці», як іх называюць самі арабы) i пашырэнне мусульманства спрыялі распаўсюджванню арабскай мовы і ў яшчэ большай ступені арабскага пісьма на велізарнай тэрыторыі паміж Індыяй і Атлантычным акіянам. 

Беларускія тэксты, у якіх выкарыстоўваецца арабская вязь, пішуцца і чытаюцца справа налева. Гэтаксама нумаруюцца і старонкі ў кнігах.

Беларускі тэкст, напісаны арабскай вяззю

Якія ж віды рукапісаў мы можам вылучыць і пра што яны апавядаюць?

Першы від рукапісаў – 

 (ад араб. كتاب «кніга»). Тэксты ў кітабах досыць разнастайныя. Шмат месца ў іх займаюць 

 «аповед, паданне»), якія ўяўляюць сабою паданні пра жыццё і дзейнасць прарока Мухамада і яго бліжэйшых паплечнікаў.

У кітабах сустракаюцца апісанні абрадаў, рытуалаў, а таксама асноўных абавязкаў мусульман. Тут жа можна знайсці маральна-павучальныя гісторыі, а часам і ўсходнія прыгодніцкія аповесці. Напрыклад, расповед пра маладога чалавека, які прадае бацьку і маці, купляе каня і старое футра і адпраўляецца ў каралеўскі замак, каб узяць удзел у дыспуце з каралеўскай дачкой, перамагае ў гэтым дыспуце і жэніцца з ёю.

Кітаб другой паловы XVIII cт.

Іншым відам рукапісных кніг беларускіх татар з'яўляюцца 

. Слова «хамаіл» азначае тое, што заўсёды носіцца пры сабе (ад араб. 

«насіць»). Фармат хамаілаў і колькасць старонак у іх значна меншыя, чым у кітабах. У іх збіраліся малітвы на арабскай і цюркскай мовах, асобныя суры Карана, тлумачэнні рэлігійных абрадаў і рытуалаў, а таксама 

 (ад араб. نصح «навучанне»), то-бок парады па лячэнні хвароб з дапамогай малітваў, тлумачэнні сноў, календары шчаслівых і нешчаслівых дзён. Магія займае значнае месца ў хамаілах. У іх можна знайсці парады, як пазбегнуць непрыемнасцей і дасягнуць вызначаных мэт у самых розных жыццёвых акалічнасцях.

Нягледзячы на тое, што хамаілы праз абавязак штодзённай пяціразовай малітвы былі ў сталым ужытку і хутка зачытваліся, іх захавалася больш, чым рукапісаў іншых відаў. Гэта тлумачыцца тым, што раней у кожнай мусульманскай сям'і быў адзін ці некалькі хамаілаў.

Беларускіх ці польскіх тэкстаў у хамаілах параўнальна мала, бо значнае месца ў іх займаюць малітвы на арабскай і цюркскай мовах, у той час як у кітабах такія тэксты звычайна пераважаюць.

Для славістаў значнай каштоўнасцю з’яўляюцца 

 «тлумачэнне, каментар»). Яны ўяўляюць сабой Каран на арабскай мове з падрадковым перакладам на беларускую і польскую.

Цесна злучаныя з Каранам і 

 (ад араб. تجويد «чытанне нараспеў Карана»). У іх змяшчаюцца правілы чытання арабскага тэксту Карана. Тэкст таджвіда звычайна напісаны на старатурэцкай мове з падрадковым перакладам на беларускую ці польскую. У таджвідах можна знайсці і апісанне артыкуляцыі арабскіх гукаў.

Да цяперашняга часу арабаграфічныя рукапісы татар Беларусі перадаюцца ад пакалення да пакалення. Многія ўладальнікі гэтых кніг ужо не разумеюць арабскай вязі.

Кірыліца, лацініца... арабіца?

Чаму ў тыдні менавіта сем дзён? Які з іх для кірмашу, які для адпачынку, а які для прання? Што значыць «нос сямі» і які дзень кульгае?

Пра дзень Перуна, дзень Венеры, дзень Марыі і дзень Одзіна распавядае Антон Сомін.

Даўней

Знята пры тэхнічнай падтрымцы партала Ethno.by

Сёння мы пагутарым пра назвы дзён тыдня ў мовах свету. Здаецца, што можна цікавага знайсці ў словах, якіх толькі сем у кожнай мове? Але паспрабуем.

Пачнем вось з чаго: чаму менавіта сем? Гісторыя сямідзённага тыдня вельмі доўгая, і паходзіць ён ці то ад Месапатаміі, ці то ад старажытных габрэяў. Сямідзённы тыдзень мы знаходзім у розных народаў, нават тых, якія не кантактавалі адзін з адным. 

Месячны цыкл ад маладзіка да маладзіка складае дваццаць восем дзён, а дваццаць восем дзён можна проста падзяліць на чатыры перыяды па сем дзён. Таму шмат якія народы рабілі сямідзённы тыдзень. Гэта быў не адзіны варыянт: напрыклад, нам вядома, што ў рымлянаў былі васьмідзённыя гандлёвыя тыдні. Ці, напрыклад, у СССР у 30-я гады спрабавалі зрабіць пяцідзённы працоўны тыдзень — для таго, каб заводы і фабрыкі працавалі без перапынку.

Ёсць мовы, у якіх колькасць дзён тыдня адлюстроўваецца нават у самім слове. Напрыклад, у паўднёваславянскіх мовах слова 

. У балгарскай, у македонскай, нават у старажытнарускай было менавіта так. Зразумела, што гэта паходзіць ад слова «сем». У нашым слове 

тыдзень», якое захоўваецца ў заходнеславянскіх і ўсходнеславянскіх (акрамя рускай) мовах, лёгка пабачыць корань «дзень». Што значыць «ты», мы можам зразумець, калі паглядзім, напрыклад, на польскую мову, дзе родны склон слова «тыдзень» будзе не «тыдня», а «тыгодня». У гэтым лёгка пазнаецца ўказальны займеннік «той» ці «гэты». Адзінае выключэнне — гэта руская мова, дзе слова «тыдзень» гучыць як 

. Ва ўсіх іншых славянскіх мовах 

 — гэта менавіта сёмы, непрацоўны дзень тыдня. Чаму ён так завецца? Здаецца, што гэта зразумела: гэта дзень, калі мы не працуем, «ничего не делаем», і ў рускай мове гэтае «нічога не робім» перайшло з аднаго дня на ўсе сем.

Калі мы вернемся да беларускага тыдня і паглядзім на нашыя назвы дзён, то пабачым, што іх можна падзяліць на тры групы. Першая група — гэта 

, дзень, які атрымаў сваю назву зыходзячы з таго, што ў гэты дзень робяць. Слова 

 таксама належыць да гэтай групы.

Другая група — гэта словы 

, то бок назвы, у якіх ёсць нумар. Трэцяя група — гэта 

, дні, якія маюць назвы, зыходзячы з парадку адносна іншых дзён у тыдні.

Паглядзім на назвы дзён тыдня ў розных мовах свету. Пачнём з нумарнога тыпу, то бок тых моў, дзе назвы дзён паходзяць ад нумароў. Такіх моў шмат. Гэта літоўская і партугальская, шматлікія цюркскія мовы — турэцкая ці казахская, — арабская і персідская, некаторыя мовы Азіі, кшталту кітайскай і в’етнамскай. У некаторых з гэтых моў усе дні маюць назвы, якія паходзяць ад нумароў, у некаторых большая частка. Напрыклад, у літоўскай мове ўсе сем дзён паходзяць ад нумароў:

Так выглядае і партугальская мова, у якой мы можам пабачыць:

. То-бок партугальцы — такія вясёлыя людзі, у якіх ёсць другі дзень кірмашу, трэці, чацвёрты і гэтак далей.

Другі тып — гэта парадкавы тып, і ў славянскіх мовах да гэтага тыпу належаць словы 

. Серада, зразумела, гэта сярэдні дзень тыдня. Але ўзнікае пытанне: калі ў тыдні сем дзён, тады сярэдні дзень мусіць быць чацвёртым. Можна адказаць так: магчыма, мы пачыналі лічыць ад нядзелі, тады серада апынецца якраз чацвёртым днём. Але мы бачым, што серада ідзе пасля аўторка, які другі, то бок «второй», а пасля серады ідзе чацвер, які чацвёрты. Не атрымліваецца. Адказ на гэтае пытанне такі: калі мы паглядзім на слова «панядзелак», мы ўбачым у ім прыстаўку «па», якая мае значэнне «пасля». І гэта — дзень першы, які ідзе пасля нядзелі. Тады «аўторак» будзе «другі дзень пасля нядзелі», а не «другі дзень тыдня», і тады серада атрымліваецца чацвёртым днём, сярэднім днём тыдня. У ісландскай мове ёсць слова 

 — «дзень». Усё разам, адпаведна, гэта значыць «сярэдні дзень тыдня». Такое ж слова ёсць і ў тасканскім дыялекце італьянскай мовы.

Шмат якія мовы маюць азначэнне пачатку тыдня. Напрыклад, у венгерскай мове ёсць слова, якое значыць 

, ці, напрыклад, у адыгейскай мове ёсць слова, якое літаральна значыць 

Трэці тып — гэта функцыянальныя назвы, калі мы называем дзень, зыходзячы з таго, што робяць у гэты дзень. У славянскім тыдні гэта «нядзеля», дзень, у які мы нічога не робім, і 

 у старажытнагабрэйскай мове паходзіць ад дзеяслова, які мае значэнне «адпачываць». У іншых мовах мы можам знайсці іншыя функцыі дзён. Напрыклад, у скандынаўскіх мовах слова «субота» (па-шведску — 

) паходзіць ад кораня са значэннем 

, то-бок гэта дзень для прання. У венгерскай мове мы можам знайсці канец тыдня, слова «vasárnap». Слова «vasár» нам можа быць знаёма, бо значыць «базар». То-бок гэта базарны дзень. Тое ж самае ёсць у некаторых дыялектах італьянскай мовы, дзе «дзень гандлю» або «дзень кірмашу» можа абазначаць аўторак ці сераду ў залежнасці ад таго, у які дзень у сярэднявеччы ў гэтым рэгіёне праходзіў кірмаш. Пятніца амаль ва ўсіх мусульманскіх мовах завецца запазычаннем з арабскай мовы, «الجمعة‬», што значыць «аб’ядноўвацца, збірацца разам», то-бок збірацца разам для сумеснай малітвы. Гэтае слова запазычана і ў цюркскіх мовах, і ў персідскай. Яшчэ адзін характэрны сюжэт — гэта пятніца як «прыгатаванне да шабату», то бок да канца тыдня. У армянскай мове пятніца завецца «ուրբաթ», што і значыць «прыгатаванне», ці, напрыклад, у грэчаскай мове пятніца завецца «пαρασκευή», што таксама значыць «прыгатаванне». У адыгейскай мове, на якой размаўляюць мусульмане Каўказа, ёсць серада і пятніца, «бэрэскэжъый» і «бэрэскэшху» адпаведна, прычым «жъый» — гэта памяншальны суфікс, «шху» — гэта павелічальны суфікс, а «бэрэскэ» — гэта запазычанне грэчаскага «пαρασκευή».

Бывае так, што назва дня паходзіць не ад функцыі, а ад характарыстыкі. Напрыклад, у латышскай мове нядзеля — «svētdiena», «святы дзень» ці «дзень свята». Ці, напрыклад, у санскрыце субота лічылася нешчаслівым днём, таму субота звалася «शनिवासर» — «кульгавы дзень».

Апошняя група — назвы рэлігійнага паходжання. Іх мы можам пабачыць, напрыклад, у рускай мове: слова 

 паходзіць ад хрысціянскай традыцыі. У заходнееўрапейскіх мовах назвы дзён паходзяць ад імёнаў паганскіх багоў ці назваў планет. Напрыклад, у англійскай мове нядзеля і панядзелак завуцца «Sunday» і «Monday», то-бок «дзень сонца» і «дзень месяца», а далей мы бачым назвы, вытворныя ад імёнаў розных багоў. Цікава, што паходзіць гэтая сістэма ад рымлянаў, але калі яе запазычылі германцы, яны замянілі багоў рымскага пантэону на сваіх, зыходзячы з таго, якую функцыю выконваў той ці іншы бог. Напрыклад, «Martedi» па-італьянску — гэта 

, аўторак. У англійскай гэта «Tuesday», 

, які, як і Марс, быў богам вайны. Цікава, што ў некаторых дыялектах нямецкай мовы ў Аўстрыі сустракаецца назва аўторка, якая паходзіць ад Арэса, грэчаскага бога вайны. Серада ў італьянскай мове — «Mercoledi», 

, які адказваў за гандаль. Але ў германскіх мовах серада, «Wednesday», — гэта 

, галоўнага бога. Атрымалася так таму, што чацвер, «Giovedi», у італьянскай мове — 

, галоўнага бога, функцыя якога — адказваць за гром і маланкі. Але ў германцаў функцыю бога маланак і грому выконваў не Одзін, галоўны бог, а Тор, імя якога мы і бачым у назве «Thursday» — чацвер у англійскай мове. Цікава, што ў палабскай мове, мёртвай славянскай мове, мы бачым назву «Perundan», 

. У шматлікіх мовах Еўропы чацвер — гэта дзень грому і маланак. Цяпер зразумела, чаму некаторыя лінгвісты тлумачаць такім чынам паходжанне прымаўкі «пасля дожджыку ў чацвер».

Адзіны жаночы дзень — гэта 

, пятніца ў італьянскай («Venerdì») і іншых раманскіх мовах («Vendredi», фр.). У англійскай мове гэта «Friday», 

, жаночай багіні ў германскім пантэоне. Таксама ў англійскай мове захаваўся дзень Сатурна, «Saturday». У раманскіх мовах нядзеля перастала быць днём сонца, зараз гэта дзень Госпада. То-бок пяць дзён мы жывём па паганскім календары, а сёмы дзень — хрысціянскі. Па-адыгейску нядзеля будзе «Тхьаумаф», дзе «тхьау» — гэта «бог», а «маф» — гэта «дзень». Чаму ў мусульман нядзеля — гэта дзень бога? Таму што да XVI ст. адыгейцы былі хрысціянамі, і гэта захоўваецца ў назве. У кабардзінскай і асецінскай мовах назва пятніцы паходзіць ад імені «Марыя»: «мэрем» і «майрамбон». Яшчэ адзін досыць часты сюжэт — гэта пост, таму што ў хрысціянстве ёсць серада і пятніца, дні посту. Напрыклад, у сучаснай ірландскай мове серада — гэта «дзень першага посту», пятніца — гэта проста «дзень посту», а чацвер — «дзень паміж постамі».

Такім чынам, мы бачым, што ў невялічкіх сяміслоўных спісах, якія мы можам параўнаць у розных мовах, мы можам знайсці, па-першае, досыць цікавыя сістэмы, па-другое, там захоўваюцца розныя сляды гісторыі, культуры і традыцый носьбітаў гэтых моў. У гэтых кароткіх спісах з сямі слоў захоўваецца гісторыя некалькіх тысяч год развіцця розных народаў.

Дні тыдня ў мовах свету

Якая мова больш родная? Ці толькі матчына мова з'яўляецца роднай? І як гэтую праблему вырашаюць у іншых краінах, напрыклад, у былой Югаславіі? Распавядае даследчык з НДУ ВШЭ Антон Сомін.

Што такое «родная мова»? Спачатку звернемся да тлумачальных слоўнікаў. Слоўнік Ожагава тлумачыць родную мову як «мову сваёй радзімы, на якой гавораць з дзяцінства». Але, па-першае, на радзіме можа быць некалькі моў. Па-другое, тое, што вы хочаце называць роднай мовай, можа не супадаць з тым, як вы гаворыце з дзяцінства. Па-трэцяе, тое, на чым вы гаворыце з дзяцінства, можа не быць мовай вашай радзімы, напрыклад, калі вы мігрант. Што такое родная мова – гэта пытанне сацыяльнай лінгвістыкі, але строгі лінгвістычны падыход часта не супадае з тым, як мы карыстаемся гэтым тэрмінам і што ад яго хочам у звычайным маўленні.

У падручніку Н. Б. Мячкоўскай «Сацыяльная лінгвістыка» (1996) няма азначэння роднай мовы, але гэты выраз там сустракаецца, напрыклад, у такім выказванні: «На індывідуальным узроўні тое, якая мова з’яўляецца

 для канкрэтнага чалавека, залежыць ад...». Тут, відавочна, «матчына» выступае сінонімам «роднай». Але ў іншым месцы бачым: «Чалавек заўсёды ў той ці іншай ступені карыстаецца навыкамі маўлення 

роднай (або асноўнай) мове

...». Узнікае пытанне: гэтае «або» значыць, што асноўная – сінонім роднай, ці, наадварот, што гэта супрацьпастаўленыя тэрміны? У санкт-пецярбургскім падручніку М. Бахціна і Я. Галаўко ёсць глава «Родная мова, першая мова, матчына мова» (праўда, аб’ёмам усяго ў два абзацы), дзе распавядаецца, што матчына мова – не абавязкова родная, а родная – не абавязкова першая. «

 – гэта мова маці, якую дзіця засвойвае незаўважна ад нараджэння да пяці-шасці гадоў дзякуючы таму, што пастаянна знаходзіцца побач з маці. 

 як правіла, супадае з матчынай. Аднак у шэрагу выпадкаў людзі могуць называць роднай мову, якой валодаюць дрэнна ці наогул не валодаюць. 

 – гэта мова, якую дзіця вывучыла першай. Яна, як правіла, супадае з матчынай, аднак і тут бываюць выпадкі, калі роднай мовай чалавека становіцца не тая, якую ён вывучыў першай».

Адзіны падручнік, які праясняе гэтае пытанне, – гэта падручнік маскоўскіх лінгвістаў У. Белікава і Л. Крысіна «Сацыялінгвістыка» (2001). Там распавядаецца, што 

 – гэта мова, засвоеная ў дзяцінстве, навыкі карыстання якой у асноўным захоўваюцца і ў дарослым веку. Ці супярэчыць гэта ўяўленням пра тое, якая мова з’яўляецца роднай? Для многіх родная мова – гэта мова этнічная. У паўсядзённым ужытку, публіцыстыцы, а часам і ў навуковых працах гэтае словазлучэнне часта ўжываюць у іншым значэнні: «Нашыя дзеці не разумеюць ані слова на роднай мове», «Гараджане забываюць родную мову». Тут маецца на ўвазе мова, спецыфічная для дадзенага этнасу, то-бок 

. Усе мы ведаем, што беларускую мову ў побыце часта называюць «родная мова» ці «матчына мова», хоць гэта не адпавядае азначэнню ні матчынай мовы, ні роднай мовы, пададзеных у гэтых падручніках. З гэтым нам даводзіцца жыць і як лінгвістам інтэрпрэтаваць інфармацыю пра тое, якая мова з’яўляецца роднай, матчынай, этнічнай, мовай хатняга ўжытку і гэтак далей.

Што такое «родная мова»

Духі зусім як жывыя. Прыходзяць у госці, любяць, калі пра іх памятаюць, маюць уласны характар: адны дапамагаюць, іншыя шкодзяць. Разбіраемся, дзе шукаць містыку па-беларуску.

Дзе жывуць душы беларусаў?

Мноства баталій, якія з зайздроснай рэгулярнасцю разгараюцца вакол беларускай мовы, тычацца не толькі яе сучаснага стану. Мовазнаўцы і гісторыкі і па сёння не могуць пагадзіцца наконт таго, на якую мову Скарына пераклаў Біблію, што можна лічыць моваю беларускай і з якіх часоў варта адсочваць яе развіццё. Паспрабуем прыгледзецца да мовы Вялікага Княства Літоўскага, бо ўсім вядома: лепей адзін раз пакаштаваць, чым сто разоў пачуць.

Як прыгатаваць мову ВКЛ? Загаловак H1

Кашубская мова: што ў ёй польскага і што нямецкага, 76 дыялектаў і чаму да яе трэба дарасці.

Кашубская мова

Што за мову можна называць «лемкаўскай», «русінскай» і «рускай», якія дадатковыя сэнсы можна ўбачыць у фільме «Халодная вайна» Паўла Паўлікоўскага і пры чым тут Эндзі Уорхал.

Лемкаўская мова

Сілезія — рэгіён, наконт якога вядуцца самыя вострыя палітычныя спрэчкі ў Польшчы. Як цукеркі падзяляюць сілезцаў, што сніцца ў кашмарах варшаўскім чыноўнікам і чаму апошняе слова заўсёды за сілезскай мамай.

Сілезская мова

Верхняя і Ніжняя Лужыца — гэта рэгіён на ўсходзе Германіі і захадзе Польшчы. Што такое сарабістыка і пры чым да Лужыцы сербы, як складаюцца нямецка-лужыцкія адносіны, якімі інтэрнэт-рэсурсамі можна карыстацца па-лужыцку, а таксама трошкі пра лужыцкі антыфолк-панк-шансон.

Лужыцкія мовы

Малавядомыя славянскія мовы – тое, што блізка і няпроста. 

Славянскія мовы

Славяне

Лужычане, яны ж лужыцкія сербы, венды альбо сорбы – народ, які жыве на ўсходзе Германіі і на захадзе Польшчы – напрыклад, у такіх гарадах, як Chóśebuz (Котбус), Budyšin (Баўтцэн) ды Drježdźany (Дрэздэн). Сама ж назва рэгіёна, згодна з адной з версій, паходзіць ад слова «луг», якое азначае багністую мясцовасць – рэшткі гэтага значэння можна знайсці ў беларускім слове «лужына».

Лужыца падзяляецца на дзве вялікія часткі: Верхнюю на поўдні ды Ніжнюю на поўначы, кожная з якіх мае ўласную культуру і мову. Так, Верхнюю Лужыцу насяляюць пераважна каталікі, а Ніжнюю – пратэстанты. Цікава, што мовы ў суседніх рэгіёнах істотна адрозніваюцца на ўсіх узроўнях – да такой ступені, што часам блізкароднасныя народы не могуць паразумецца адно з адным.

Лужычане карыстаюцца лацінкай: у іх алфавіце 34 літары, некаторыя з якіх аздоблены дыякрытычнымі знакамі: č, ć, dź, ě, ń, ó, ř, š, ž. Націск у гэтых мовах падае пераважна на першы склад. 

Калі гаварыць пра адрозненні паміж верхнялужыцкай і ніжнялужыцкай мовамі, варта адзначыць катэгорыю мужчынскай асобы і клічны склон, якія захаваліся ў верхнялужыцкай мове. Затое ў ніжнялужыцкай ёсць супін – адмысловая дзеяслоўная форма, якая дадаецца да дзеяслова руху і абазначае мэту дзеяння. Гаворачы пра лексіку, нельга не абмінуць вялікі пласт запазычанняў з нямецкай мовы, якія часта атрымліваюць славянскія словаўтваральныя формы.

Складанай можна назваць сітуацыю з побытавым ужываннем абедзвюх моў: нягледзячы на тое, што яны вывучаюцца ва ўніверсітэтах (у Лейпцыгу існуе інстытут сарабістыкі) і даволі актыўна выкарыстоўваюцца ў штодзённым жыцці, такія галіны, як школьная адукацыя ці справаводства застаюцца праблемнымі. 

Дакументы, якія заканадаўча рэгулююць правы лужычан у Германіі, часта маюць недакладныя фармулёўкі, што таксама не спрыяе ўмацаванню мовы і культуры. Ёсць газеты і журналы на абедзвюх мовах, але іх тыражы замалыя; у эфіры радыё выходзяць праграмы па-лужыцку, але транслююцца яны ў самы непапулярны час; па тэлебачанні перадачы на мовах абодвух народаў можна пабачыць раз на месяц. Затое лужыцкія мовы могуць пахваліцца ўласнай версіяй Microsoft Word, шэрагам старонак на Вікіпедыі ды іншымі праявамі інтэрнэт-жыцця. Спадчыну лужычан захоўваюць і перадаюць шматлікія фальклорныя гурткі, а таксама сучасныя музыкі, сярод якіх можна адзначыць антыфолк-панк-шансон гурт 

Нягледзячы на ўсю складанасць становішча лужыцкіх моў, застаецца надзея, што некалі ўсё ж атрымаецца спалучыць у адно шматлікія рухі, гурткі ды інстытуцыі, дробныя і буйныя, дзяржаўныя і прыватныя, і «малыя» лужыцкія мовы змогуць выйсці з цяжкага становішча і цалкам аднавіцца.

Спрэчкі аб наданні сілезскай статусу рэгіянальнай мовы адбываюцца ў выразнай палітычнай атмасферы. Якія погляды выказваюць лінгвісты? Па-першае, дыхатамія мова-дыялект у навуковым і гістарычным плане з’яўляецца састарэлай. Варта памятаць, што падзел на мову і дыялект з’явіўся ў ХІХ стагоддзі і быў фонам для даследавання нацыяўтваральных працэсаў і ў яшчэ большай ступені – для ілюстрацыі гіпотэз рассялення плямёнаў (выразна данацыянальных, перадэтнічных утварэнняў). Гэты шаблон падзелу на мову і дыялект абсалютна не накладаецца на спецыфіку развіцця Верхняй Сілезіі. Таксама немагчыма накласці гэта шаблон на сітуацыю, калі носьбіты моў прыходзяць у гарады, дзе выразна кантрастуюць у моўным плане. Пра такое ў ХІХ стагоддзі гаворкі ісці не магло, бо масавая міграцыя ў гарады – з’ява канца ХІХ – пачатку ХХ стагоддзя.

Яшчэ адзін крытэр – гэта адсутнасць стылістычнай апрацаванасці: існуе сур’ёзная праблема з выкарыстаннем сілезскай у навуцы, медыцыне, справаводстве. З другога боку, сілезская не з’яўляецца дыялектам. Па-першае, гэта была з’ява пераходу гаворак у гарады (а дыялекты пераважна сельская з’ява). Па-другое, каб назваць сілезскую дыялектам польскай мовы, трэба каб вакол сілезскай функцыянавалі гаворкі, паміж якімі з сілезскай былі б вельмі нязначныя пераходы, але гэтага не адбываецца, бо сілезская мова – з’ява гарадская і захвалася значна лепш. Вакол абшару функцыянавання сілезскай мовы амаль цалкам вымерлі вялікапольскія і малапольскія дыялекты.

Падцягваць сілезскую да ўзроўню мовы, ствараючы гвалтам адзіны стандарт, пагражае тым, што адбылося з рэтараманскай мовай у Швейцарыі: там вывелі нешта сярэдняе паміж пяццю дыялектамі, і гэтае нешта прыйшло ў рэтараманскія школы і абсалютна не прымаецца вучнямі і іх бацькамі, бо выразна кантрастуе з тым, як яны размаўляюць дома, са знаёмымі і сябрамі. З другога боку, прыніжаць сілезскую да ўзроўню дыялекту – значыць ігнараваць вельмі сур’ёзныя гістарычныя пытанні і выносіць сілезскай вырак, паводле якога яна больш ці менш хутка паўторыць лёс іншых польскіх гаворак.

Для гэтай мовы існуе каля 50 назваў: «руська бесіда», «руснацькый язик», панонская мікрамова, карпата-русінская мова, лемкаўская мова – толькі некаторыя з іх. Гавораць на гэтай мове ў Венгрыі, Славакіі, Сербіі, Харватыі, Польшчы і Украіне, а таксама ў ЗША і Канадзе. 

У Сербіі і Харватыі (дзе русіны апынуліся ў 1740-х гадах у выніку аўстрыйскай палітыкі каланізацыі) сітуацыя найбольш спрыяльная: там русінская мова была кадыфікаваная яшчэ ў 1923 годзе і з’яўляецца адной з чатырох рэгіянальных моў, гэта значыць прысутнічае на шыльдах, у адукацыі і прэсе.

Падобная гісторыя з назвамі суседзяў лемкаў бойкамі (ад «бой» – неадукаваны чалавек) і гуцуламі (ад румынскага «рабаўнік»). Цяпер усе гэтыя назвы прагаворваюцца з гордасцю і з’яўляюцца спосабам падкрэсліць сваю адметнасць.

Згодна з польскім «Законам аб нацыянальных і этнічных меншасцях» 2005 года лемкі маюць статус этнічнай меншасці. Адным з крытэраў гэтага з’яўляецца дэклараванне сябе як не належных да таго народу, з якога яны нібыта генетычна выводзяцца і які мае сваю дзяржаву. 

Як лемкі апынуліся ў польскай Сілезіі? У самім Каралеўстве Польскім гэтыя землі (Бяскіды, Бяшчады, Карпаты, сённяшняя частка Закарпацкай вобласці ва Украіне) былі прыкладна з 14 стагоддзя. Да гэтага часу яны былі амаль не заселеныя. У канцы 18 стагоддзя гэтыя землі апынуліся ў складзе Аўстра-Венгрыі, а з 1918 года сталі часткай Польшчы. У 1945 годзе частка насельніцтва гэтых земляў была гвалтам пераселеная на ўкраінскія стэпы, а ў 1947 – у глыб Польшчы (

) з мэтай пазбаўлення Украінскай паўстанцкай арміі падтрымкі. Дазваляўся пераезд не больш за 3-5 сем’яў перасяленцаў у адну вёску, каб паскорыць асіміляцыю. Памяць пра гэтую акцыю (а не мова, рэлігія ці нават паходжанне) – галоўны кансалідуючы чыннік для прадстаўнікоў лемкаўскай этнічнай меншасці ў Польшчы. Яшчэ адна прычына, чаму лемкі не лічаць сябе ўкраінцамі: грэка-каталікі пры перасяленні ва Украіну часта гвалтам пераводзіліся ў праваслаўе. У самой Польшчы пасля аперацыі «Вісла» многія грэка-каталіцкія святыні былі знішчаныя каталікамі. Гэта тлумачыць, чаму на сённяшні дзень лемкі сябе пазіцыянуюць асобна і ад украінцаў, і ад палякаў.

Гісторыя кашубскай мовы, як і гісторыя рэгіёна і яго насельнікаў, вельмі супярэчлівая. Першыя пісьмовыя сведчанні з’яўляюцца прыкладна ў XV–XVI стст. Гэта пераважна польскамоўныя альбо – значна радзей – нямецкамоўныя тэксты з так званым кашубскім налётам. З прыходам пратэстантызму з’яўляюцца пераклады пратэстанцкіх тэкстаў, у прыватнасці, тэкстаў Марціна Лютэра. У XVIІІ ст. сустракаюцца побытавыя тэксты: запісы сведчанняў на судах, вопісы маёмасці, бо вельмі часта чалавеку, які складаў гэтыя дакументы, было лягчэй апісаць маёмасць нейкага жыхара дадзенай мясцовасці, проста ўжываючы тыя словы, якія той сам ужываў, называючы свае рэчы.

Да ХІХ ст. кашубская развівалася з перапынкамі – і толькі ў другой палове ХІХ ст. пачынаецца вельмі актыўная дыскусія наконт развіцця кашубскай мовы, наконт таго, каб на кашубскай мове складаць паўнавартасныя тэксты. Пачынаецца пэўнае адраджэнне: першыя спробы стварэння граматыкі, у якой адзінага прынятага ўсімі кашубамі варыянта дагэтуль няма. З’яўляецца кашубская перыёдыка: нядаўна адна з суполак у Facebook адзначала 110-годдзе адной з першых кашубскіх газет «Gryf» (заснаваная ў 1908 г.). І, безумоўна, ХІХ–ХХ стст., што вельмі тыпова для такой моўнай сітуацыі, – гэта час дзейнасці апантаных збіральнікаў лексікі і фальклору, час спроб складання слоўнікаў. Напрыклад, да Другой сусветнай вайны адзін з самых вядомых дзеячаў кашубскай культуры і кашубскага мовазнаўства ксёндз Бернард Сыхта (1907–1982) збірае велізарны матэрыял для свайго «Кашубскага слоўніка». І ўжо ў 1967–1976 гг. выходзіць ягоны «Слоўнік кашубскай гаворкі на фоне народнай культуры». Гэты слоўнік вельмі прыязны для чытача, таму што амаль кожнае слова Сыхта суправаджае аповедам пра тое, як гэтае слова ўжываецца, ці ўжываецца ў абра́зах, мянушках. На сённяшні дзень гэта адзін з самых багатых слоўнікаў у прынцыпе ў заходнеславянскіх мовах, хаця сам статус мовы да сённяшняга дня вельмі няясны.

ХХ ст., асабліва яго другая палова, гэта спробы звесці ўсё кашубскае да замарожаных і рэгламентаваных фальклорных формаў. Канец 80-х – пачатак 90-х гадоў – гэта, безумоўна, абуджэнне. Польшча становіцца часткай сусветнай дэмакратычнай супольнасці і падпісвае шмат дакументаў, паводле якіх яна будзе падтрымліваць нацыянальныя меншасці на сваёй тэрыторыі. 6 студзеня 2005 г. кашубская мова атрымлівае статус рэгіянальнай. Гэты статус дазваляе звяртацца ў афіцыйныя ўстановы на тэрыторыі Кашубаў па-кашубску і атрымліваць адказ на свой зварот па-кашубску. З’яўляецца кашубскае тэлебачанне. На сённяшні дзень няма ніводнага канала, дзе гучала б толькі кашубская мова, але з’яўляюцца кашубскія перадачы. З’яўляецца альбо аднаўляецца і больш актыўна развіваецца кашубская перыёдыка, кашубскае радыё. Кашубская з’яўляецца ў школах, па-кашубску можна здаваць экзамены, у прыватнасці як адзін з выпускных школьных экзаменаў можна здаваць менавіта кашубскую мову і літаратуру. Кашубская мова пакрысе вяртаецца ў касцёлы. На сённяшні дзень існуе некалькі семінарый, якія ў вельмі невялікіх колькасцях, але тым не менш рыхтуюць будучых кашубскіх, кашубскамоўных у першую чаргу, ксяндзоў. 

Варта дадаць, што для кашубаў адным з цэнтральных гарадоў з’яўляецца Вэйхерова – і там ужо на працягу 16 год адбываецца адна з цэнтральных імпрэз для культурнага і духоўнага жыцця: фестываль 

. Сам фестываль пачаўся ў 2000 г., і меркавалася, што кожны год на гэтым фестывалі будуць публічна чытацца розныя фрагменты Святога Пісання. З 2003 г. Verba Sacra адбываецца па-кашубску. Пераклад Святога Пісання быў выкананы прафесарам ксяндзом 

. Апошнія чытанні Verba Sacra адбыліся зусім нядаўна, 28 студзеня 2019 г. У іх традыцыйна прымае ўдзел яшчэ адна вельмі вядомая (побач з Дональдам Тускам) асоба – польская акторка 

, якая дастаткова актыўна падкрэслівае сваю кашубскасць. Яшчэ адна вельмі актыўная сфера, у якой так ці інакш абмяркоўваецца, развіваецца кашубская мова і культура – гэта інтэрнэт. Існуе шэраг артыкулаў у Вікіпедыі па-кашубску, аперацыйная сістэма Linux і Facebook па-кашубску.