Чаму Язэп Лёсік хацеў адмяніць літару «э» і што перашкодзіла рускай мове перайсці на лацініцу 

Беларусь

СССР

Лінгвістыка

Сёння

XX стагоддзе

Знята пры тэхнічнай падтрымцы партала Ethno.by  

Зазвычай моўныя рэформы праводзяцца па ініцыятыве лінгвістаў, калі неабходна абнавіць пэўныя састарэлыя нормы або спрасціць складаныя і нелагічныя правілы арфаграфіі. Так, напрыклад, у 1917–1918 годзе з рускай мовы прыбралі літару «Ѣ» («яць») як непатрэбную, бо яна абазначала той самы гук, што і літара «е».

Аднак усё адбываецца зусім іначай, калі за мову бяруцца людзі, не звязаныя з лінгвістыкай — напрыклад, тады, калі мова сутыкаецца з ідэалогіяй. Моўныя рэформы Атацюрка і Назарбаева, пераход з арабскай вязі на лацініцу, з яе — на кірыліцу, а потым назад, моўнае будаўніцтва ў СССР, — усё гэта узоры таго, як аблічча цэлай мовы радыкальна змянялася дзеля самых розных мэт.

Моўныя рэформы і палітыка

Чаму ў тыдні менавіта сем дзён? Які з іх для кірмашу, які для адпачынку, а які для прання? Што значыць «нос сямі» і які дзень кульгае?

Пра дзень Перуна, дзень Венеры, дзень Марыі і дзень Одзіна распавядае Антон Сомін.

Даўней

Знята пры тэхнічнай падтрымцы партала Ethno.by

Сёння мы пагутарым пра назвы дзён тыдня ў мовах свету. Здаецца, што можна цікавага знайсці ў словах, якіх толькі сем у кожнай мове? Але паспрабуем.

Пачнем вось з чаго: чаму менавіта сем? Гісторыя сямідзённага тыдня вельмі доўгая, і паходзіць ён ці то ад Месапатаміі, ці то ад старажытных габрэяў. Сямідзённы тыдзень мы знаходзім у розных народаў, нават тых, якія не кантактавалі адзін з адным. 

Месячны цыкл ад маладзіка да маладзіка складае дваццаць восем дзён, а дваццаць восем дзён можна проста падзяліць на чатыры перыяды па сем дзён. Таму шмат якія народы рабілі сямідзённы тыдзень. Гэта быў не адзіны варыянт: напрыклад, нам вядома, што ў рымлянаў былі васьмідзённыя гандлёвыя тыдні. Ці, напрыклад, у СССР у 30-я гады спрабавалі зрабіць пяцідзённы працоўны тыдзень — для таго, каб заводы і фабрыкі працавалі без перапынку.

Ёсць мовы, у якіх колькасць дзён тыдня адлюстроўваецца нават у самім слове. Напрыклад, у паўднёваславянскіх мовах слова 

. У балгарскай, у македонскай, нават у старажытнарускай было менавіта так. Зразумела, што гэта паходзіць ад слова «сем». У нашым слове 

тыдзень», якое захоўваецца ў заходнеславянскіх і ўсходнеславянскіх (акрамя рускай) мовах, лёгка пабачыць корань «дзень». Што значыць «ты», мы можам зразумець, калі паглядзім, напрыклад, на польскую мову, дзе родны склон слова «тыдзень» будзе не «тыдня», а «тыгодня». У гэтым лёгка пазнаецца ўказальны займеннік «той» ці «гэты». Адзінае выключэнне — гэта руская мова, дзе слова «тыдзень» гучыць як 

. Ва ўсіх іншых славянскіх мовах 

 — гэта менавіта сёмы, непрацоўны дзень тыдня. Чаму ён так завецца? Здаецца, што гэта зразумела: гэта дзень, калі мы не працуем, «ничего не делаем», і ў рускай мове гэтае «нічога не робім» перайшло з аднаго дня на ўсе сем.

Калі мы вернемся да беларускага тыдня і паглядзім на нашыя назвы дзён, то пабачым, што іх можна падзяліць на тры групы. Першая група — гэта 

, дзень, які атрымаў сваю назву зыходзячы з таго, што ў гэты дзень робяць. Слова 

 таксама належыць да гэтай групы.

Другая група — гэта словы 

, то бок назвы, у якіх ёсць нумар. Трэцяя група — гэта 

, дні, якія маюць назвы, зыходзячы з парадку адносна іншых дзён у тыдні.

Паглядзім на назвы дзён тыдня ў розных мовах свету. Пачнём з нумарнога тыпу, то бок тых моў, дзе назвы дзён паходзяць ад нумароў. Такіх моў шмат. Гэта літоўская і партугальская, шматлікія цюркскія мовы — турэцкая ці казахская, — арабская і персідская, некаторыя мовы Азіі, кшталту кітайскай і в’етнамскай. У некаторых з гэтых моў усе дні маюць назвы, якія паходзяць ад нумароў, у некаторых большая частка. Напрыклад, у літоўскай мове ўсе сем дзён паходзяць ад нумароў:

Так выглядае і партугальская мова, у якой мы можам пабачыць:

. То-бок партугальцы — такія вясёлыя людзі, у якіх ёсць другі дзень кірмашу, трэці, чацвёрты і гэтак далей.

Другі тып — гэта парадкавы тып, і ў славянскіх мовах да гэтага тыпу належаць словы 

. Серада, зразумела, гэта сярэдні дзень тыдня. Але ўзнікае пытанне: калі ў тыдні сем дзён, тады сярэдні дзень мусіць быць чацвёртым. Можна адказаць так: магчыма, мы пачыналі лічыць ад нядзелі, тады серада апынецца якраз чацвёртым днём. Але мы бачым, што серада ідзе пасля аўторка, які другі, то бок «второй», а пасля серады ідзе чацвер, які чацвёрты. Не атрымліваецца. Адказ на гэтае пытанне такі: калі мы паглядзім на слова «панядзелак», мы ўбачым у ім прыстаўку «па», якая мае значэнне «пасля». І гэта — дзень першы, які ідзе пасля нядзелі. Тады «аўторак» будзе «другі дзень пасля нядзелі», а не «другі дзень тыдня», і тады серада атрымліваецца чацвёртым днём, сярэднім днём тыдня. У ісландскай мове ёсць слова 

 — «дзень». Усё разам, адпаведна, гэта значыць «сярэдні дзень тыдня». Такое ж слова ёсць і ў тасканскім дыялекце італьянскай мовы.

Шмат якія мовы маюць азначэнне пачатку тыдня. Напрыклад, у венгерскай мове ёсць слова, якое значыць 

, ці, напрыклад, у адыгейскай мове ёсць слова, якое літаральна значыць 

Трэці тып — гэта функцыянальныя назвы, калі мы называем дзень, зыходзячы з таго, што робяць у гэты дзень. У славянскім тыдні гэта «нядзеля», дзень, у які мы нічога не робім, і 

 у старажытнагабрэйскай мове паходзіць ад дзеяслова, які мае значэнне «адпачываць». У іншых мовах мы можам знайсці іншыя функцыі дзён. Напрыклад, у скандынаўскіх мовах слова «субота» (па-шведску — 

) паходзіць ад кораня са значэннем 

, то-бок гэта дзень для прання. У венгерскай мове мы можам знайсці канец тыдня, слова «vasárnap». Слова «vasár» нам можа быць знаёма, бо значыць «базар». То-бок гэта базарны дзень. Тое ж самае ёсць у некаторых дыялектах італьянскай мовы, дзе «дзень гандлю» або «дзень кірмашу» можа абазначаць аўторак ці сераду ў залежнасці ад таго, у які дзень у сярэднявеччы ў гэтым рэгіёне праходзіў кірмаш. Пятніца амаль ва ўсіх мусульманскіх мовах завецца запазычаннем з арабскай мовы, «الجمعة‬», што значыць «аб’ядноўвацца, збірацца разам», то-бок збірацца разам для сумеснай малітвы. Гэтае слова запазычана і ў цюркскіх мовах, і ў персідскай. Яшчэ адзін характэрны сюжэт — гэта пятніца як «прыгатаванне да шабату», то бок да канца тыдня. У армянскай мове пятніца завецца «ուրբաթ», што і значыць «прыгатаванне», ці, напрыклад, у грэчаскай мове пятніца завецца «пαρασκευή», што таксама значыць «прыгатаванне». У адыгейскай мове, на якой размаўляюць мусульмане Каўказа, ёсць серада і пятніца, «бэрэскэжъый» і «бэрэскэшху» адпаведна, прычым «жъый» — гэта памяншальны суфікс, «шху» — гэта павелічальны суфікс, а «бэрэскэ» — гэта запазычанне грэчаскага «пαρασκευή».

Бывае так, што назва дня паходзіць не ад функцыі, а ад характарыстыкі. Напрыклад, у латышскай мове нядзеля — «svētdiena», «святы дзень» ці «дзень свята». Ці, напрыклад, у санскрыце субота лічылася нешчаслівым днём, таму субота звалася «शनिवासर» — «кульгавы дзень».

Апошняя група — назвы рэлігійнага паходжання. Іх мы можам пабачыць, напрыклад, у рускай мове: слова 

 паходзіць ад хрысціянскай традыцыі. У заходнееўрапейскіх мовах назвы дзён паходзяць ад імёнаў паганскіх багоў ці назваў планет. Напрыклад, у англійскай мове нядзеля і панядзелак завуцца «Sunday» і «Monday», то-бок «дзень сонца» і «дзень месяца», а далей мы бачым назвы, вытворныя ад імёнаў розных багоў. Цікава, што паходзіць гэтая сістэма ад рымлянаў, але калі яе запазычылі германцы, яны замянілі багоў рымскага пантэону на сваіх, зыходзячы з таго, якую функцыю выконваў той ці іншы бог. Напрыклад, «Martedi» па-італьянску — гэта 

, аўторак. У англійскай гэта «Tuesday», 

, які, як і Марс, быў богам вайны. Цікава, што ў некаторых дыялектах нямецкай мовы ў Аўстрыі сустракаецца назва аўторка, якая паходзіць ад Арэса, грэчаскага бога вайны. Серада ў італьянскай мове — «Mercoledi», 

, які адказваў за гандаль. Але ў германскіх мовах серада, «Wednesday», — гэта 

, галоўнага бога. Атрымалася так таму, што чацвер, «Giovedi», у італьянскай мове — 

, галоўнага бога, функцыя якога — адказваць за гром і маланкі. Але ў германцаў функцыю бога маланак і грому выконваў не Одзін, галоўны бог, а Тор, імя якога мы і бачым у назве «Thursday» — чацвер у англійскай мове. Цікава, што ў палабскай мове, мёртвай славянскай мове, мы бачым назву «Perundan», 

. У шматлікіх мовах Еўропы чацвер — гэта дзень грому і маланак. Цяпер зразумела, чаму некаторыя лінгвісты тлумачаць такім чынам паходжанне прымаўкі «пасля дожджыку ў чацвер».

Адзіны жаночы дзень — гэта 

, пятніца ў італьянскай («Venerdì») і іншых раманскіх мовах («Vendredi», фр.). У англійскай мове гэта «Friday», 

, жаночай багіні ў германскім пантэоне. Таксама ў англійскай мове захаваўся дзень Сатурна, «Saturday». У раманскіх мовах нядзеля перастала быць днём сонца, зараз гэта дзень Госпада. То-бок пяць дзён мы жывём па паганскім календары, а сёмы дзень — хрысціянскі. Па-адыгейску нядзеля будзе «Тхьаумаф», дзе «тхьау» — гэта «бог», а «маф» — гэта «дзень». Чаму ў мусульман нядзеля — гэта дзень бога? Таму што да XVI ст. адыгейцы былі хрысціянамі, і гэта захоўваецца ў назве. У кабардзінскай і асецінскай мовах назва пятніцы паходзіць ад імені «Марыя»: «мэрем» і «майрамбон». Яшчэ адзін досыць часты сюжэт — гэта пост, таму што ў хрысціянстве ёсць серада і пятніца, дні посту. Напрыклад, у сучаснай ірландскай мове серада — гэта «дзень першага посту», пятніца — гэта проста «дзень посту», а чацвер — «дзень паміж постамі».

Такім чынам, мы бачым, што ў невялічкіх сяміслоўных спісах, якія мы можам параўнаць у розных мовах, мы можам знайсці, па-першае, досыць цікавыя сістэмы, па-другое, там захоўваюцца розныя сляды гісторыі, культуры і традыцый носьбітаў гэтых моў. У гэтых кароткіх спісах з сямі слоў захоўваецца гісторыя некалькіх тысяч год развіцця розных народаў.

Дні тыдня ў мовах свету

Якая мова больш родная? Ці толькі матчына мова з'яўляецца роднай? І як гэтую праблему вырашаюць у іншых краінах, напрыклад, у былой Югаславіі? Распавядае даследчык з НДУ ВШЭ Антон Сомін.

Што такое «родная мова»? Спачатку звернемся да тлумачальных слоўнікаў. Слоўнік Ожагава тлумачыць родную мову як «мову сваёй радзімы, на якой гавораць з дзяцінства». Але, па-першае, на радзіме можа быць некалькі моў. Па-другое, тое, што вы хочаце называць роднай мовай, можа не супадаць з тым, як вы гаворыце з дзяцінства. Па-трэцяе, тое, на чым вы гаворыце з дзяцінства, можа не быць мовай вашай радзімы, напрыклад, калі вы мігрант. Што такое родная мова – гэта пытанне сацыяльнай лінгвістыкі, але строгі лінгвістычны падыход часта не супадае з тым, як мы карыстаемся гэтым тэрмінам і што ад яго хочам у звычайным маўленні.

У падручніку Н. Б. Мячкоўскай «Сацыяльная лінгвістыка» (1996) няма азначэння роднай мовы, але гэты выраз там сустракаецца, напрыклад, у такім выказванні: «На індывідуальным узроўні тое, якая мова з’яўляецца

 для канкрэтнага чалавека, залежыць ад...». Тут, відавочна, «матчына» выступае сінонімам «роднай». Але ў іншым месцы бачым: «Чалавек заўсёды ў той ці іншай ступені карыстаецца навыкамі маўлення 

роднай (або асноўнай) мове

...». Узнікае пытанне: гэтае «або» значыць, што асноўная – сінонім роднай, ці, наадварот, што гэта супрацьпастаўленыя тэрміны? У санкт-пецярбургскім падручніку М. Бахціна і Я. Галаўко ёсць глава «Родная мова, першая мова, матчына мова» (праўда, аб’ёмам усяго ў два абзацы), дзе распавядаецца, што матчына мова – не абавязкова родная, а родная – не абавязкова першая. «

 – гэта мова маці, якую дзіця засвойвае незаўважна ад нараджэння да пяці-шасці гадоў дзякуючы таму, што пастаянна знаходзіцца побач з маці. 

 як правіла, супадае з матчынай. Аднак у шэрагу выпадкаў людзі могуць называць роднай мову, якой валодаюць дрэнна ці наогул не валодаюць. 

 – гэта мова, якую дзіця вывучыла першай. Яна, як правіла, супадае з матчынай, аднак і тут бываюць выпадкі, калі роднай мовай чалавека становіцца не тая, якую ён вывучыў першай».

Адзіны падручнік, які праясняе гэтае пытанне, – гэта падручнік маскоўскіх лінгвістаў У. Белікава і Л. Крысіна «Сацыялінгвістыка» (2001). Там распавядаецца, што 

 – гэта мова, засвоеная ў дзяцінстве, навыкі карыстання якой у асноўным захоўваюцца і ў дарослым веку. Ці супярэчыць гэта ўяўленням пра тое, якая мова з’яўляецца роднай? Для многіх родная мова – гэта мова этнічная. У паўсядзённым ужытку, публіцыстыцы, а часам і ў навуковых працах гэтае словазлучэнне часта ўжываюць у іншым значэнні: «Нашыя дзеці не разумеюць ані слова на роднай мове», «Гараджане забываюць родную мову». Тут маецца на ўвазе мова, спецыфічная для дадзенага этнасу, то-бок 

. Усе мы ведаем, што беларускую мову ў побыце часта называюць «родная мова» ці «матчына мова», хоць гэта не адпавядае азначэнню ні матчынай мовы, ні роднай мовы, пададзеных у гэтых падручніках. З гэтым нам даводзіцца жыць і як лінгвістам інтэрпрэтаваць інфармацыю пра тое, якая мова з’яўляецца роднай, матчынай, этнічнай, мовай хатняга ўжытку і гэтак далей.