Адпраўляемся ў міжзорныя вандраванні ў кампаніі найбольшага рамантыка беларускай літаратуры і яго герояў.

Uładzimir Karatkievič

(1930–1984)

Literature

Poetry

Гэты артыкул зроблены разам з падкастам 

Пачнем са з'яў, ужо знаёмых уважлівым чытачам 

А што наконт Малой Мядзведзіцы? На гэты раз звяртаемся да прозы:

Спрактыкаваныя вандроўнікі знойдуць для сябе ў радках Уладзіміра Сямёнавіча і больш складаныя маршруты:

Нядзіўна, што менавіта юныя і летуценныя героі рамана «Каласы пад сярпом тваім» часцей за ўсіх іншых персанажаў Караткевіча ўглядаюцца ў неба:

Скончым загадкай для знаўцаў Караткевіча: у назве якога твора наўпрост згадваецца астранамічная з'ява?

Астраномія з Караткевічам

Апісанне першага эпізода падкаста Спіс на лета

Спіс на лета ТЭСТТЭСТ

Каханенькія-родненькія, пачынаем наш падкаст «Спіс на лета» выпускам пра Янку Купалу! 
Выкладчыца Марына Казлоўская і паэтка Даша Бялькевіч абмяркоўваюць самыя важныя п'есы Купалы,  які паказаў усім, як трэба пісаць вусцішныя камедыі і як смяяцца падчас катастроф, і хочуць перачытаць «Раскіданае гняздо» з прафесійным псіхолагам. А яшчэ разважаюць пра дом, крыху кпяць са шляхецкага гонару і тлумачаць, пры чым тут батлейка.

Янка Купала як стваральнік беларускага тэатра

Макабрычныя танцы і надрыўная музыка сто трыццаць год таму, водгулле якой чуем і сёння: выкладчыца Марына Казлоўская і паэтка Даша Бялькевіч размаўляюць пра чалавека, які першым зайграў на гэтай адчайнай дудцы. 
Францішак Багушэвіч даў голас людзям без імя, але сам схаваўся пад чужымі, стаўшы Мацеем Бурачком і Сымонам Рэўкам з-пад Барысава. У гэтым падкасце гісторыя галоўнага адваката і псіхатэрапеўта беларускай літаратуры, які ў маладосці страціў усё, уключна з краінай, стаў паэтам у 50, заклаў матрыцу нацыянальнай літаратуры і ўрэшце перамог, без надзеі спадзеючыся.

У падкасце вы пачуеце фрагмент верша Вальжыны Морт «Беларуская мова» з аўдыякнігі «Музыка саранчы», гукарэжысёр — Дзмітры Дзмітрыеў.

Францішак Багушэвіч, які задаў саўндтрэк беларускай літаратуры

Ці Адам Міцкевіч – «наш», а Святлана Алексеевіч і Францыск Скарына – беларускія пісьменнікі? А Саша Філіпенка і Мікола Гусоўкі? І пры чым тут Рымская імперыя?
Выкладчыца Марына Казлоўская і паэтка Дар’я Бялькевіч абмяркоўваюць гэта ў новым падкасце пра Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча.
Пісьменнік і дзеяч, чыя біяграфія вартая асобнага серыялу: махлярства, старажытны дацкі герб, разбор шляхты, падробка дакументаў, зняволенне, прыгонны тэатр, паўстанне, першая беларуская опера і, вядома, Менск. 
 Як так атрымалася, што беларускі тэатр пачаўся са стэндапу? Чаму Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч – ніякі не Дунін, а «Пінская шляхта» – не пінская і не шляхта?  І хто насамрэч напісаў гэтую смешную і з'едлівую п'есу, галоўны герой якой – страх?
Слухайце ў новым выпуску падкасту «Спіс на лета».

Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч і тэатральны стэндап

Самы любімы беларускі паэт, такі блізкі сучаснаму чытачу: жыццё ў горадзе, вывучаная беларуская мова, добрая адукацыя. Максім Багдановіч – культавы творца, з якога пачалося наступнае пакаленне «Узвышша», аўтар першых верлібраў і трыялетаў, «Пагоні» і ціхіх імпрэсіяністычных вершаў, перакладчык Верлена і Гарацыя.
Выкладчыца Марына Казлоўская і паэтка Дар’я Бялькевіч размаўляюць пра жыццё Максіма  Багдановіча, чытаюць шмат добрай паэзіі і задаюцца пытаннем, чаму хацеў навучыць нас аўтар, а Поль Верлен – французскіх дзяцей. 

Максім Багдановіч як самы любімы паэт

Беларуская кніжка, з якой пра нас даведаюцца іншапланетнікі, ода кожнай травінцы і кожнаму возеру, вяртанне ў свет дзяцінства і аповед пра страчаны рай. «Новая зямля» — паэма, у якой Якуб Колас апісвае гарманічнае прыгожае жыццё і стварае Беларусь, у якой хочацца быць і атрымліваць асалоду ад працы і існавання ў гэтым свеце. 
Другая паэма, пра якую Марына Казлоўская і Дар’я Бялькевіч размаўляюць у гэтым выпуску — «Сымон-музыка». Гэта паэма-казка пра шлях мастака і ролю мастацтва, якая ратуе самога Коласа ад дэпрэсіі і якая нібы скончваецца добра, але ў трэцяй рэдакцыі. 
Галоўнае пытанне гэтага выпуску — ці ёсць у раі квас. Таксама раім слухаць выпуск добра пад’еўшы ці смажачы блінцы раніцай у нядзельку.

Якуб Колас і страчаны рай

«Пошукі будучыні» і «Млечны шлях» — раманы, створаныя пісьменнікам, якому пасля трыццатых ужо няма чаго  баяцца. Шматмерныя, стылістычна дасканалыя тэксты, напісаныя ў час вайны, у невядомасці, калі яна скончыцца, дзе аўтар правярае людзей на чалавечнасць, незалежна ад боку, які яны займаюць. Дар'я Бялькевіч і Марына Казлоўская размаўляюць пра Кузьму Чорнага і пра тое, чаму беларусы такія, якія ёсць, як на нас паўплывала мінулае стагоддзе і як магчыма пісаць  раманы ўсляпую. А яшчэ пра радасць, памяць і чалавечнасць.
Самы сур'ёзны выпуск падкасту «Спіс на лета».

Кузьма Чорны і беларускі народны постапакаліпcіс

«Хаты былі на востраве. Востраў гэты, праўда, не кожны прызнаў бы за востраў — аб яго не плёскаліся ні марскія, ні нават азёрныя хвалі. Навокал адно гніла куп’істая дрыгва ды моклі панурыя лясы». 
У гэтым выпуску падкаста выкладчыца Марына Казлоўская і паэтка Дар'я Бялькевіч размаўляюць пра галоўны тэкст Івана Мележа. «Людзі на балоце» — гэта серыял пра каханне, першы феміністычны раман з моцнай і адважнай гераіняй і апошні вялікі тэкст пра шалёную апантанасць зямлёй. Гэты твор тлумачыць, чаму беларусы такія, якія ёсць, і расказвае пра ключавы момант беларускай трагедыі: як і чаму гаспадар перастаў быць гаспадаром. А яшчэ гэта тэкст, дзе нарэшце з'яўляюцца эратычныя сцэны — вялікае свавольства для савецкай літаратуры! — ды ёсць любоўны трохкутнік ці чатырохкутнік, у вяршыні якога — зямля ля цагельні.

Іван Мележ: людзі, балота і зямля

Чалавечы выбар і спробы ўцячы ад гэтага выбару, вайна, дзе «свае» надзвычай хутка робяцца «чужымі», падзеі 30-ых гадоў ХХ стагоддзя, пра якія «нельга казаць» і пра якія Васіль Быкаў гаворыць адным з першых.
Дар'я Бялькевіч і Марына Казлоўская ў гэтым выпуску падкаста «Спіс на лета» размаўляюць пра самага вядомага беларускага пісьменніка, які паказвае чалавека як вельмі складаную сістэму і ставіць пытанні «Што такое чалавек перад знішчальнай сілай бесчалавечных абставін» і «Чаму і завошта?».
«Жураўліны крык», «Сотнікаў» («Ліквідацыя»), «Знак бяды», «Доўгая дарога дадому» — які з гэтых тэкстаў найважнейшы ў беларускай літаратуры, пры чым тут «Па што ідзеш, воўча» Евы Вежнавец, страх, віна, і дзе беларусы «накасячылі»?

Васіль Быкаў: «свае» супраць «сваіх»

Вершы Максіма Танка – паэзія дзіцячага здзіўлення і захаплення жыццём. Іронія і свабода, Дантэ і Майн Рыд, верлібры і хоку – гэты пісьменнік адчувае сябе сваім у садзе сусветнай культуры і прыўносіць у беларускую паэзію інтэлектуальнасць і дасціпнасць.
У дзясятым выпуску падкаста «Спіс на лета» выкладчыца Марына Казлоўская і паэтка Даша Бялькевіч абмяркоўваюць галоўнага падпольшчыка беларускай літаратуры. Чалавек, жыццё якога было поўнае радасці і рызыкі: падлеткам ён бярэ ўдзел у студэнцкіх хваляваннях у Заходняй Беларусі, некалькі разоў пераходзіць мяжу ў трыццатыя, трапляе на «Лукішкі», піша вершы, знаёміцца з будучымі нобелеўскімі лаўрэатамі, сустракае сваю Любоў, падрабляе почыркі і чытае Маякоўскага па-польску. Ён жа – чыноўнік пры надзвычай высокай пасадзе з трывожным чамаданчыкам у вітальні, які кпіць з графаманаў і смяецца з сябе самога, падарожнічае ад Японіі да Канады, піша смелыя верлібры, пяшчотныя эратычныя вершы, ратуе першую кнігу Алеся Разанава, вітае Незалежнасць Беларусі. 
Максім Танк пражыў амаль усё ХХ стагоддзе і змог зрабіць гэта па ўласных перакананнях. Яскравы, свавольны, па-дзіцячы радасны і мудры – гэты паэт дакладна варты вашай увагі.

Максім Танк: свабода, каханне і іронія

Іван Шамякін – адзін з самых чытаных і дакладна самы «масавы» беларускі пісьменнік, агульны наклад якога складае каля 25 мільёна асобнікаў. Ягоныя кнігі дакладна ёсць ці былі ў вас дома.
У новым выпуску падкаста «Спіс на лета» паэтка Дар'я Бялькевіч і выкладчыца Марына Казлоўская абмяркоўваюць раман «Сэрца на далоні». Гэта тэкст, напісаны ў часы адлігі, у якім гаворыцца пра вострыя важныя тэмы – але вельмі асцярожна. Таксама ў падкасце Даша і Марына размаўляюць пра жыццё аўтара і разважаць пра двухдумства, час і патрэбы чытача. 

Іван Шамякін і ідэальны герой: «Сэрца на далоні»

«Рабі нечаканае, рабі, як не бывае, рабі, як не робіць ніхто, – і тады пераможаш». Аўтар гэтых слоў іх здзейсніў: чалавек не сваёй эпохі, адзін, як камар пасярод варожага мора, дзёрзкі і надзвычай таленавіты, ён расказаў беларусам пра іх гісторыю, цалкам перагарнуў нацыянальны міф, стварыў першы гістарычны дэтэктыў і першую постмадэрнісцкую аповесць і паспрыяў незалежнасці Беларусі. Пісьменнік, які змяняе свядомасць, самы любімы і важны для беларусаў. Яго творы чытаюць за адну ноч, а кніжкі крадуць з бібліятэк. 
У апошнім выпуску падкаста «Спіс на лета» Марына Казлоўская і Дар'я Бялькевіч размаўляюць пра Уладзіміра Караткевіча, яго творы «Дзікае паляванне караля Стаха», «Ладдзя Роспачы», «Каласы пад сярпом тваім», а таксама пра раскошу любіць гэтую зямлю і шукаць мора. 
Гэты выпуск можна не толькі паслухаць як падкаст, але і паглядзець відэа на нашым youtube.

Уладзімір Караткевіч  і парушэнне правілаў. Дзікае паляванне караля Стаха, Ладдзя Роспачы, Каласы пад сярпом тваім

Падкаст пра беларускую класіку, якую табе нарэшце захочацца прачытаць

Спіс на лета

Belarus

History

XX Century

XVI century

Творы, якія ўзгадваюцца ў падкасце

Уладзімір Караткевіч — аповесць Дзікае паляванне караля Стаха

Уладзімір Караткевіч — аповесць Ладдзя Роспачы

Уладзімір Караткевіч — раман Каласы пад сярпом тваім

Уладзімір Караткевіч — аповесць Паром на бурнай рацэ

Уладзімір Караткевіч — раман Нельга забыць

Уладзімір Караткевіч — раман Чорны замак Альшанскі

Уладзімір Караткевіч — верш Дзе мой край

Ян Баршчэўскі — Шляхціц Завальня альбо Беларусь у фантастычных апавяданнях

Янка Купала — п'еса Раскіданае гняздо

Кузьма Чорны — раман Пошукі будучыні

Артур Конан Дойль — аповесць Сабака Баскервіляў

Умбэрта Эка — раман Імя Ружы

Мультфільм па Ладдзі Роспачы

У беларускай літаратуры не так багата экзотыкі далёкіх краёў. Але гэта зусім не значыць, што нашы пісьменніцы і пісьменнікі толькі і сядзелі сярод родных балотаў і пушчаў. Ёсць «Іранскі дзённік» Пімена Панчанкі або паэма «Дзісенскі Чайлд Гарольд» Мойшэ Кульбака, дзеянні якой разгортваюцца ў Берліне. А яшчэ ёсць нарысы, мемуары і дзённікі пра замежныя ўражанні, якія здзіўляюць сваёй разнастайнасцю: нехта цікавіцца мясцовым побытам, нехта захапляецца архітэктурай, нехта заводзіць знаёмствы або проста назірае за людзьмі. 

Europe

Belarusian existentialist, keeper of the nation's conscience

Vasil Bykaŭ

1924–2003

1912 - 1995
Паэт, перакладчык, грамадскі і дзяржаўны дзеяч

Maksim Tank

tank

Галоўны сатырык белліту

Kandrat Krapiva

(1896–1991)

Цётка — аднекуль з Нямеччыны

Стукае машына, калышацца вагон, еду ў чацвёртай клясе праз Нямеччыну. У вагоне публіка — усё немцы: работнікі, дробныя мяшчане, адзеты чыста, гавораць ціха, зважна, не кураць. На ўсенек вагон толькі дзве лаўкі стаяць ля сцен, а так вагон цэлы пусты, публіка стаіць або сядзіць на сваіх багажах. Цягнік (поезд) у тры разы шыбчэй ляціць, чым у нас. На станцыях затрымліваецца на мінуту, пасажыры ледзь паспеюць ускочыць у вагоны, а машына ўжо далей прэцца, як разгуляны вецер у полі.

Праз акно відно нямецкія вёскі і поле. «Божа, што за лад!» — зайздросна шэпча да сябе чалавек. Ва ўсіх вёсках брукаваныя вуліцы, дамы пекныя, сады чысценькія, гародчыкі ўпраўленыя, і нідзе ля хаты ні дрывотні не відно, ні лужы пры карыце, і навокала ўсё падворка градкамі абкопана, на градках — засеяны кветкі, засаджана варыва, і праз падворак толькі бягуць вузенькія сцежкі.

Дзеткі чыстыя, адзеты, абуты ідуць у школу.

Дарогі, дарожкі ўсе шашэйныя, на іх масты жалезныя, з абодвух бакоў абсаджаны грушамі, яблынямі, сліўкамі. Ніхто там галля не ламае, фруктаў не рве. Праўду сказаць, закон нямецкі добра сцеражэ гэтых дрэваў: напрыклад, падарожны, ідучы, можа з’есці колькі хоча, але няхай толькі спрабуе хоць адзін яблык палажыць у кішэнь, зараз заплаціць вялікую кару або сядзе ў арэшце.

Нідзе, едучы праз Нямеччыну, не ўбачыш скаціну на полі. Усюды сенажаць прагноена і густой шчоткай высыпаецца трава. Немец заміж нашых трох кароў трымае толькі адну, затое круглы год корміць яе ўброд гатовым кормам. Хлеўчык відны, чысты, на падлозе, праветраны. Скаціна шчоткай вычасана і — такая кароўка дае ў тры разы больш малака.

Закрываю змучаныя вочы і бягу думкай у родную старонку да вас, кароўкі нашы палавенькія, замучаныя голадам... Кажуць людзі, што адзін раз у год на Куццю, а дванастай гадзіне ўночы, жывёла гаворыць людскім языком. Гаспадарыку, суседзе, пайдзі да хлева і паслухай, што табе твае кароўкі скажуць.

Трэба ведаць, што Фінляндыя — гэта старонка лясоў, азёр і скалаў. На адной станцыі цягнік затрымаўся на некалькі часін, каб у буфеце, калі хто хоча, закусіў. Высыпаліся і мы з вагона. Станцыя вельмі чыстая. Два сталы пекна накрыты, застаўлены ядой, якую толькі здумаць: там і мяса, і рыба, яйкі, сыры розных гатункаў, малако, гарбата, квас, піва. Як толькі падходзіш да стала, мусіш заплаціць марку, фінскую манету вартасці 38 капеек. Пасля, калі хочаш, еш, колькі душа прымае, а не — крошку палажы на зуб — плата аднолькава: там жыватоў людскіх не мераюць; такі звычай укараніўся пэўна дзеля таго, што ніхто з фінаў не мае ў натуры сваёй, каб карыстаць болей за тое, чым плаце. Фіна не трэба пільнаваць, ён сам у сябе стаіць на стражы. Дзеля таго на станцыі фіны ядуць паволі, не спяшаючыся, як у сябе ў хаце за сталом.

Але было некалькі расейцаў, дык тыя завіхаліся каля яды, ажно папацелі. Аб сабе трудна сказаць: лепш відна збоку, аднак мушу прызнаца, што добра-такі пасіленай вярнулася ў вагон, ажно цяпло па жылах разышлося, весялей стала: усе закускі былі вельмі смачныя...

Фіны-сяляне куды лепш ядуць ад нашых сялянаў-беларусаў. Фін разы з чатыры на дзень п’е каву. Штосуботу пякуць пірагі. Зімой мяса ядуць тры разы на дзень: снеданне, абед і вячэру. Найчасцей мяса падсмажваюць з бульбай або вараць з рыжовымі крупамі. Фінкі-гаспадыні кілбасаў не робяць, вяндліны, а таксама сланіны і сала на лета ў запас не прыгатаўляюць. Усё мяса з’ядаюць за зіму, а летам толькі малаком жывяцца. Фін запасу з яды рабіць не любе: што мае — тое зараз спажывае.

Зімой на снеданне робяць каву, смажаць мяса, параная бульба і кваснае млека. Ніколі абіранай бульбы з соляй не вараць. На абед — каша з рыжу, мяса, млека кваснае, салодкае, паранае і капуста або рэдзенькі з журавін кісель. Яду заўсёды фін запівае або малаком параным, або квасам хлебным. Хлеб пякуць маленькімі булачкамі, як пірагі, такія смачныя. Пасля абеду — на падвячорак — каву п’юць з млекам, часам з булкай і маслам, часам толькі чыстую каву. На вячэру зноў мяса, млека кваснае, бульба.

Без млека, асабліва без кваснага, фін не сядае за стол. Быў калісьці час, што фіны толькі квасным млекам і жылі. Каровак у кожнага гаспадара даволі.

«Успаміны з паездкі ў Фінляндыю», пра паездку ў 1908 годзе.

Кандрат Крапіва ў Лондане

Спусціўшыся ў метро, вы будзеце крыху расчараваны: тут няма ні мармуру, ні роспісу, ні архітэктурных упрыгожанняў, якія вы прывыклі бачыць у маскоўскім метро. Шэравата, — скажаце вы, убачыўшы ўпершыню лонданскае метро. Але вы з павагай выслухаеце паведамленне аб тым, што агульная працягласць яго ліній мае каля пяцісот кіламетраў. У вагоне, як навічку, вам спадабаецца тое, што на сцяне, побач з вашым месцам, намалявана схема лініі, па якой вы едзеце. Паглядзеўшы на схему, вы заўсёды можаце даведацца, колькі і якія станцыі вам засталося праехаць да патрэбнага прыпынку.

Што пакіне ў вас прыемны ўспамін аб Лондане — гэта далікатнасць у абыходжанні, якая ў лонданцаў вонкава выяўляецца галоўным чынам у слове тэнк’ю (дзякую). Ці вы зрабілі якую ласку лонданцу, ці ён вам, усё роўна, ён кажа тэнк’ю. Кандуктар у аўтобусе, выдаўшы вам білет, абавязкова скажа тэнк’ю; швейцар у гасцініцы, аддаючы вам ключ ад нумара, таксама кажа тэнк’ю. Ліфцёр, падняўшы вас на шосты паверх і адчыніўшы кабіну, кажа тэнк’ю. Вы яму адказваеце тым жа і накіроўваецеся ў свой нумар. Па лонданскаму звычаю — пара спаць. Ды і стаміліся вы за дзень у незнаёмым горадзе.

Пасля літаратурнага вечара ў Пелзне наведалі размешчаны ў доме Генляйна музей, у якім сярод розных экспанатаў выстаўлены турэцкія фескі, пашытыя вязнямі Дахау для гітлераўскіх штурмавікоў, якія, захапіўшы Каўказ, збіраліся праз Іран маршыраваць у Індыю, кнігі «Бог і жыццё», «Аб свабодзе», «Закон божы», «Біблія» ў пераплётах з чалавечай скуры, булава, якой разбівалі голавы вязням, і зямля ў урнах з усіх канцлагераў. 

Выйшаўшы з гэтага музея, мне здалося, што я выйшаў з пекла, і не верылася, што над зямлёй яшчэ свеціць сонца. Хацелі яшчэ мне паказаць аўтограф Гітлера, але я адмовіўся:

– Бачыў я яго і ў нас на кожным кроку, і ў вашых Лідзіцах...

 «Лісткі календара», 11.11.1951.

Іван Шамякін у Польшчы

Пасля я ездзіў з Танкам i Аркадзем Куляшовым. Тады гэта былі маладыя вясёлыя хлопцы, рагатуны, анекдотчыкі. Максім ведаў Польшчу i палякаў, выдатна валодаў мовай, зачароўваў полек. Запомніліся сустрэчы ў Беластоку, у якім я працаваў у 1940 годзе, на нашай мяжы — у Крынках. Дзіўнае адчуванне, калі ехалі ўздоўж мяжы: вось яна, родная зямля, 300 метраў нейкія, a перайсці не можаш — калючы дрот, узараная паласа, вежы з пагранічнікамі. Ca свайго боку гэта здавалася натуральным. Польскія пагранічнікі мяжу не ахоўвалі. Начальнік заставы да позняй ночы піў з намі гарэлку. 

А пасля Альштын. Старажытныя палацы. Азёры. Край гэты зачараваў мяне. Гісторыя не ў кнігах, а вось такая — наяве, увасобленая ў архітэктуры, у музеях (музей Каперніка!), робіць нейкае асаблівае магічнае ўздзеянне. Пасля я слухаў узнёслыя захапленні У. Караткевіча архітэктурнымі помнікамі i кожны раз прыгадваў свой «альштынскі настрой».

«Роздум на апошнім перагоне», пра паездку ў 1955 г.

Іван Шамякін у Харватыі

Між іншым, у тую першую паездку я, лапух, так i не дапяў, што нада мной i ўсёй групай быў сапраўды стараста ў абліччы радавога турыста: работнік органаў. У гэтым было маё шчасце, што я не дапяў, гэта дало раскаванасць, свабоду, хоць, сапраўды, радавыя турысткі, такія ж наіўныя, як я, настрой мне псавалі. Адна дурніца, работніца АН, у Спліце дэманстрацыйна пакаціла на матацыкле з югаславам на ўсю салаўіную прыморскую ноч. Можна здагадацца, чым яна займалася. А я не спаў бадай жа ўсю ноч. Дарэчы, i група настроілася супраць яе, асабліва бабы — ад зайздрасці, ці што? На другі дзень давялі яе да слёз, да істэрыкі. І жанчына паводзіла сябе, як пабіты сабачка, — перад усімі віляла хвосцікам. А мяне вельмі прасіла не дакладваць у Акадэмію. На ліха мне! Шкада яе «плявацельніцы»? Між іншым, усе змаўчалі. 

Сустрэла яна мяне, мабыць, праз год i вельмі дзякавала, я не адразу нават сцяміў, за што так дзякуе, — забыўся на прыгоду. Няўжо не было старосты? Быў. Але яна ўлашчыла яго. Выходзіць, некаторыя здагадваліся, хто сапраўдны стараста, адзін я хлопаў вушамі. Пасля расказвалі Максім, Пімен i Янка пра свайго «старасту», які палюбіў пісьменнікаў, як братоў родных, — не адступаў ад ix.

«Роздум на апошнім перагоне», пра паездку ў 1956 годзе.

Уладзімір Караткевіч у Рызе

У латышоў дрэнная фантазія. Упершыню я здагадаўся аб гэтым тут, па назвах вуліц. Не менш паловы вуліц старой Рыгі носяць назву Сарканас Гардэс. Як адрозніваюць іх самі латышы — гэта іх дзяржаўная і нацыянальная таямніца, бо гэтых вуліц — як пяску ў Рыжскім заліве. Вы выходзіце з дому, маючы цвёрды і варты ўсялякай ухвалы намер пагаліцца ў «фрызетаве» ля Парахавой вежы (там самыя ўважлівыя, прыязныя і адукаваныя цырульнікі ва ўсёй Латвіі), а потым пашпацыраваць па беразе Даўгавы. Здаецца, што можа быць лягчэй? Але так могуць разважаць толькі наіўныя людзі. Вы выходзіце з «фрызетавы», не ведаючы, што вуліца Сарканас Гардэс ужо закрыла сваю пастку. Можаце плакаць і маліцца, можаце абяцаць богу ніколі не курыць нічога, акрамя фіміяму для начальства, нічога не паможа.

Вы пакідаеце надзейную плошчу, каб заглыбіцца ў завулкі... Вуліца Сарканас Гардэс... Вельмі добра! Адсюль трэба прайсці трохі далей, потым звярнуць направа, потым налева... Стоп! Зноў вуліца Сарканас Гардэс... Другая... Пакідаеце за сабой метраў пяцьдзесят і выходзіце на вуліцу... Сарканас Гардэс... Трэцюю... Адчуваючы, што тут нешта не да ладу, ныраеце ў перпендыкулярна радыяльную вулачку толькі для таго, каб праз пяць хвілін вынырнуць з яе на вуліцу... Сарканас Гардэс... Пасля гэтага заходу чалавек з гарадскімі нервамі звычайна кідаецца бегчы і выбягае на вуліцу... Сарканас Гардэс... Вы бежыце і бежыце, і паўсюль вас ветліва сустракае вуліца Сарканас Гардэс... Гэта як у страшным сне... І тады вы сядаеце на панель і пачынаеце жаласна і ціха клікаць маму....

...Калі я адчую набліжэнне смерці, я абавязкова пасялюся на вуліцы Сарканас Гардэс і хай тады Касая пашукае мяне. Трасцу яна мяне знойдзе. А я буду пасмейвацца і пісаць усё новыя і новыя раманы... На вуліцы Сарканас Гардэс. 

«Казкі янтарнай краіны», 1963 г.

На пачатку восені ў Рыме зладзіўся чарговы кангрэс КОМЭСА, эўрапейскай пісьменьніцкай адзінай арганізацыі, зь якой супрацоўнічаў СП СССР. У Маскве арганізавалі прадстаўнічую пісьменьніцкую дэлегацыю, у якую ўключылі і мяне. Гэта была ўвогуле рэдкая па тым часе паездка пісьменьнікаў на Захад, а для мяне дык першая. Напярэдадні выезду выклікаў загадчык аддзелу культуры ЦК КПБ, даваў інструктаж: трымаць вуха востра, быць асьцярожным, ні з кім не кантактаваць. За мяжой — усе ворагі. 

…У Рыме ўсе разьмясьціліся ў адным гатэлі паблізу ад галоўнай вуліцы Корса і пайшлі аглядаць горад. Рым, канешне, ашаламляў сваімі старажытнасьцямі, руінамі Калізэю, музэямі і палацамі. Схадзілі ў сабор сьв. Пятра, капэлу Рафаэля. Дужа вабілі крамы буржуазнага гораду, ды заходзіць туды не было з чым — грошай мы мелі мала. Заставалася хіба разглядваць вітрыны. У мяне захавалася фота, дзе Юсьцінас Марцынкявічус пільна ўглядаецца праз шкло на выдатную друкоўку, пра якую нам заставалася толькі марыць. Аксёнаў аднойчы згледзеў у кніжнай вітрыне раман сваёй маці, нядаўняй зэчкі Яўгеніі Гінзбург «Ожог» і шапнуў нам, каб пра тое маўчалі. … Мы ўважліва і зь некаторым зьдзіўленьнем слухалі глыбакадумныя выступы Сартра, рэжысэра Антаніёні, Джона Карла Вігарэлі, якія гаварылі зусім ня так і не пра тое, што мы прывыклі чуць на радзіме. Асабліва ўразіў Сартр сваімі філязофскімі экспромтамі пра экзістэнцыялізм. Разумна ён гаварыў, Сартр, а я думаў, што ўсё ж праўда, мабыць, на баку ягонага земляка Камю, які зганіў СССР за канцлягеры, а Сартр за тое парваў зь ім адносіны.

«Доўгая дарога дадому», пра паездку ў 1965 годзе.

Малая падарожная кніжыца белліту

Дудар на кані, загарэлы дачарна Купала і Янка Маўр у атачэнні пальмаў. Дзе б вы ні бавілі адпачынак: на пляжы, у гарах ці на рыбалцы ў роднай вёсцы, раім звярнуцца па свежыя ідэі для фота да беларускіх класікаў. 

Апошні народны паэт Беларусі

Ryhor Baradulin

1935 - 2014

Belarusian poet, prose writer, translator, linguist and a literary critic.

Uładzimir Duboŭka

1900–1976

Belarusian poet, book critic, translator. Birth name Alaksandr Dajlidovič.

Aleś Dudar

1904–1937

Belarusian poet, playwright, translator, classic of Belarusian literature, one of the founders of modern Belarusian literature and Belarusian literary language. Birth name Ivan Łucevič.

Janka Kupała

1882–1942

Міхась Зарэцкі

zarecki

Як адпачывалі класікі

Наша «цнатлівая» літаратура насамрэч ніколі не цуралася цялеснасці. Сабралі для вас вершы беларускіх класікаў з эратычнымі матывамі. Гарэзлівыя, шчырыя і ўтрапёныя — як сны ў купальскую ноч.

Беларускі паэт, дзяржаўны дзеяч.

Генадзь Бураўкін

1936 — 2014

Maksim Bahdanovič

1891–1917

Эратычныя вершы беларускіх класікаў

Хто і пра што здымаў кіно ў Беларусі? Гісторыя ад першых карцін маладой краіны да нашых часоў. Частка першая: 1926–1945 гады.


Зараджэнне: Прастытутка і Свінапас 

Глядзім, што адбываецца з беларускім кіно пасля вайны. Першы каляровы фільм, «‎Паўлінка»‎ па-руску і хто ўсё ж такі смяецца апошнім.

Партызаны. Паравозы. Рабінзоны

Упарты Колас, экранізацыі Быкава і Караткевіч, які грае татарына ва ўласным фільме.

Эпоха экранізацый

Пра тое, як эпоха застою паўплывала на экранізацыі твораў Купалы і Быкава, і пры чым тут Заходні Берлін

Канец прыўкраснай эпохі

Працягваем сачыць за беларускім кіно і за яго сувязямі з літаратурай. Мінскае падполле, самы спусташальны фільм пра зло і першы савецкі містычны трылер. 

Канец сямідзясятых

Экранізацыя знакамітага рамана-эпапеі альбо 15 гадзін пра людзей і балота

Палеская хроніка

Дэкаданс васьмідзясятых, кіно на беларускай мове і яшчэ адна спроба экранізаваць Караткевіча

Перабудова

Апошняя частка цыкла: распавядаем пра два спрэчныя фільмы на забароненыя раней тэмы

Дзевяностыя

Belarusian cinema

BSSR

Cinema

Напрыканцы 1970-х гадоў неад’емнай часткай беларускага кіно стала гісторыка-асветніцкая драматургія Аляксея Дударава. Студыя «Беларусьфільм» выпусціла некалькі кароткаметражных фільмаў паводле сцэнароў драматурга: «Кола» (1977), «Дэбют» (1978), «Буслянё» (1980). «Неперспектыўная» вёска, трое старых, пакінутых жыццём, — бадай усе ключавыя рысы п’есы «Вечар» былі адлюстраваны кінематаграфічным дуэтам Дударава і рэжысёра Ігара Дабралюбава ў карціне 

 (1987). Кампазіцыя таксама засталася нелінейнай, поўнай рэтраспекцый, якія парушалі стандартную структуру кінатвора. 

Кадр з фільма «Восеньскія сны», у ролі Ганны — Галіна Макарава

Кадр з фільма «Чорны замак Альшанскі»

Узаемаадносіны Уладзіміра Караткевіча з кінематографам, як было ўжо адзначана, не ішлі роўна: цяжка было аднавіць унікальны мастацкі свет, адначасова дагадзіўшы цэнзарскай сістэме. Гэта, верагодна, усведамляў Міхаіл Пташук, калі адважыўся на экранізацыю рамана 

«Чорны замак Альшанскі».

 Сцэнарыстам выступіў сам Караткевіч. Кінадылогія з’явілася ў пракаце ў 1983 годзе, захаваўшы галоўную сюжэтную лінію — пошукі гісторыкам Антонам Космічам старажытнай рэліквіі (трох кніг, «узятых у адзін пераплёт з рудой скуры, канца ХVI стагоддзя»). 

Рэжысёр фільма прызнаваўся, што яго твор будзе «фантазіяй на тэмы рамана», таму што ўмясціць складаны сюжэт кнігі ў дзве серыі без спрашчэнняў і прабелаў — задача цяжка дасягальная, а справай любога рэжысёра, як у тэатры, так і ў кіно, ёсць суб’ектыўнае развіццё аб’екта творчасці. Імаверна, праз залішняе скажэнне рамана фільм не стаў з’явай у кінематографе, а многія рэцэнзенты палічылі яго творчай няўдачай рэжысёра. 

Перыяд перабудовы заканамерна закрануў і беларускі кінематограф. Паступова адбывалася адмаўленне ад усталяваных метадаў у савецкім кінематографе, кінатворцы адрынулі штучна завостраныя канфлікты. Кіно паступова камерцыялізавалася, рэжысёры аддавалі перавагу экранізацыі твораў рускай літаратуры: у 1991–1992 гадах на кінастудыі «Беларусьфільм» і новых для Беларусі незалежных студыях было створана больш за дзесяць карцін паводле твораў Пушкіна, Дастаеўскага, Буніна, Булгакава. Як ва ўсе пераломныя перыяды, ішла гаворка пра патэнцыйную смерць беларускага кіно перад навалай невядомай будучыні. І толькі кінатворы на літаратурнай аснове ўстойліва супрацьстаялі кінематаграфічнаму дэкадансу васьмідзясятых. Страх заняпаду звязваўся з усё большай арыентацыяй кінастудый на тэлебачанне як гарант пракату, які дазваляе акупіць фільм.

Кадр з фільма «Франка — жонка хама». У ролі Франкі — польская актрыса Ханна Дуноўская, у ролі Паўла — акцёр НАДТ імя Якуба Коласа Генадзь Шкуратаў

На аглядзе кінапрадукцыі 1990 года Саюз кінематаграфістаў рэспублікі і студыя імя В. Тарыча як найлепшы фільм года адзначылі карціну «Франка — жонка хама» рэжысёра Дзмітрыя Зайцава. Гэта скарочаны для кінапракату варыянт чатырохсерыйнага тэлефільма «Хам» паводле аднайменнай аповесці Элізы Ажэшкі, якая распавядае пра каханне гараджанкі Францішкі і рыбака з наднёманскай вёскі Паўла напрыканцы ХІХ стагоддзя. Сутыкненне светапоглядаў і сацыяльны ціск абарочваюцца трагедыяй для галоўных герояў.

У тым жа 1990 годзе выйшаў фільм 

 Ігара Дабралюбава па матывах трох раманаў Івана Чыгрынава («Плач перапёлкі», «Апраўданне крыві», «Свае і чужынцы»). Фільм складаўся з дзевяці серый і да пэўнага моманту — з’яўлення камерцыйных беларуска-расійскіх серыялаў 2000-х — быў самым доўгім па метражы беларускім фільмам. «Плач перапёлкі» адлюстроўвае прыход у невялікую лясную вёску нямецкіх захопнікаў, калі на сцяжынах з’яўляліся палонныя і ў сасонніках арганізоўваліся першыя партызанскія атрады. Традыцыйны ў плане рэжысёрскіх і аператарскіх рашэнняў, серыял вылучаецца акцёрскай ігрой: усе выканаўцы адначасова былі ўдзельнікамі тэатральных труп Мінска, Віцебска і іншых гарадоў.

Чарговай экранізацыяй твораў Караткевіча стала малавядомая карціна 1990 года 

 рэжысёра Юрыя Марухіна. Гэты фільм-дылогія прысвечаны сялянскаму паўстанню 1743–1744 гадоў у Крычаўскім старостве пад кіраўніцтвам Васіля Вашчылы. Фільм міфалагізаваў гістарычную падзею, уводзячы сімвалічныя вобразы Маці ўрагану — Агны (Людміла Палякова) і яе сына, удзельніка паўстання, Васіля Ветра (дэбют Аляксандра Гаманюка), які замяніў у барацьбе Вашчылу (купалавец Генадзь Гарбук, раней сыграў Петрака ў кінадылогіі «Знак бяды» і Лапатуху ў фільме «Чорны замак Альшанскі»). У гістарычнай драме, багатай на масавыя сцэны народных сходаў і бітваў, дзе ў адну плынь зліваюцца процілеглыя сілы, аналізуецца прырода здрады, упартасці, несправядлівасці.

Кадр з фільма «Маці ўрагану» 

Асаблівасцю карціны стала мова: у фільме ўсе размаўляюць па-беларуску. Многія рэплікі вершаваныя, узбагачаныя народнымі песнямі і прымаўкамі. Для акцёраў, што выконвалі свае ролі па-руску, пазней быў зроблены дубляж на беларускую мову. Верагодна, такі выбар тлумачыцца грамадскай сітуацыяй позніх васьмідзясятых у БССР. Зазвычай жа на студыі «Беларусьфільм» усё рабілася іначай, і нацыянальная мова была рэдкай з’явай у беларускім кіно. 

Prose writer, screenwriter, literary critic and scholar, social activist. 

Aleś Adamovič

1927–1994

У 1978 годзе аповесцю Івана Шамякіна «Гандлярка і паэт» пра мінскае падполле ў часы Другой сусветнай вайны зацікавіўся рэжысёр «Масфільма» Самсон Самсонаў, вядомы гледачу экранізацыямі твораў А. Чэхава, У. Шэкспіра, Дж. Прыстлі. Аповесць захапіла рэжысёра драматызмам і тым, што добра падыходзіла для экранізацыі. Фільм 

 вызначаецца скарочанай у параўнанні з першаасновай экспазіцыяй, што аўтаматычна перайначыла пратаганіста Вольгу Ляновіч (акцёрка Наталля Андрэйчанка) у хцівую абывацельку. Эвалюцыя характараў, адкрыццё ў іх нечаканых рыс і абумовіла поспех экранізацыі аповесці. 

Аповесць Івана Шамякіна «Шлюбная ноч» стала асновай для карціны Аляксандра Карпава са змененай назвай 

 (1980). На кінаэкране з’яўляецца падпольшчыца Маша, ролю якой выканала таксама Андрэйчанка, а кульмінацыяй карціны робіцца яе самагубства дзеля выканання аперацыі.

Кадр з фільма «Ідзі і глядзі»

Адкрыццём і натхненнем для рэжысёра Элема Клімава сталі жудасныя па сваім змесце дакументальныя творы Алеся Адамовіча «Хатынская аповесць» і «Карнікі», а таксама цыкл 1975 года «Я з вогненнай вёскі» рэжысёра Віктара Дашука, першаасновай якому была кніга-рэпартаж Алеся Адамовіча, Янкі Брыля і Уладзіміра Калесніка. Фільм, які ў свой час скалыхнуў грамадскасць, дзевяць месяцаў ствараўся ў Бярэзінскім запаведніку пад патранажам студый «Беларусьфільм» і «Масфільм». Працоўнай назвай карціны быў абраны заклік «Забіце Гітлера!», але неўзабаве быў заменены нейтральнай – «Ідзі і глядзі». З пастановачнымі сцэнамі перамяжаюцца дакументальныя фотаздымкі і кінахроніка. Рэжысёр Клімаў ні на дзень не пакідаў месца здымак, каб не страціць сувязь з трагедыяй. 

Прыдбаўшы неадназначную рэпутацыю пасля экранізацыі рамана «Хрыстос прызямліўся ў Гародні», творы Уладзіміра Караткевіча надоўга засталіся непрывабнымі для кінастваральнікаў: невядома, ці прапусцілі б наступную стужку паводле яго рамана. Надзею на змены даў 1979 год, калі рэжысёр Валерый Рубінчык пачаў двухсерыйную экранізацыю найбольш папулярнай аповесці пісьменніка – «Дзікае паляванне караля Стаха». Сацыяльна-філасофскае асэнсаванне гісторыі Беларусі, схаванае пад прыгодніцкай абалонкай, было адсунута на другі план дзеля патрэбнага рытму, дынамізму, хоць прытчавасць і дэтэктыўнасць літаратурнага твора захавалася і ў фільме. Гэта абумовіла адсутнасць энтузіязму ў айчыннага гледача, які раз-пораз супастаўляў тэкст і кінакадр. У той жа час кінадылогія пасылалася на мноства ўсесаюзных і міжнародных фестываляў прыгодніцкага, дэтэктыўнага кіно, а дзе-нідзе разглядалася як фільм жахаў. 

Кадр з фільма «Дзікае паляванне караля Стаха». У ролі Надзеі Яноўскай – балгарская акцёрка А. Дзімітрава.

Кінакарціна паводле твора У. Караткевіча стваралася на аснове канфлікту паміж рэжысёрскім і аўтарскім бачаннем. В. Рубінчыку карцела, насуперак першааснове, зрабіць акцэнт на тым, як мясцовае дваранства здзекуецца з беднаты, прыкрываючы свае злачынныя памкненні лакальным міфам, што стасавалася з графічнай акрэсленасцю і дынамікай, патрэбнай карціне. Аднак сам пісьменнік у фінале аповесці вуснамі галоўнага героя Андрэя Беларэцкага прамаўляе:

«Тут у мяне патрабуюць, каб я сваім апавяданнем скончыў сказ пра род Яноўскіх і яго заняпад, пра вымарачанасць беларускай шляхты».

Фільм «Дзікае паляванне караля Стаха» – гэта адначасова і фільм-атракцыён пра глухую беларускую правінцыю, і філасофскі роздум пра гістарычны шлях народа, вернасць і шчырасць ва ўчынках.

USSR

Belarusian poet, prose writer, playwright, book critic, publicist, translator, teacher, public figure. A classic of Belarusian literature, one of the founders of modern Belarusian literature and Belarusian literary language. Birth name Kanstancin Mickievič.

Jakub Kołas

1882–1956

1960s

Шасцідзясятыя гады ХХ ст. сталі ключавымі ў пасляваенным развіцці беларускага кінематографа. Менавіта гэта дзесяцігоддзе адзначана прыходам новага пакалення беларускіх кінатворцаў, якіх па аналогіі з літаратарамі называюць 

 Да іх адносяцца В. Тураў, Р. Віктараў, Б. Сцяпанаў, І. Дабралюбаў, В. Чацверыкоў, Я. Ігнацьеў і інш. Гэта пакаленне імкнулася да адлюстравання ў карцінах сучаснасці, арыентуючыся на густ і ўспрыманне актуальнага гледача.

Адной з самых паспяховых карцін беларускай кінематаграфіі стала экранізацыя эпічнай трылогіі Якуба Коласа «‎На ростанях». Стварэннем кінадылогіі 

«Першыя выпрабаванні»

 (1960, 1961) па матывах твора заняўся знаны рэжысёр Уладзімір Корш-Саблін, аўтар карцін «У агні народжаная», «Першы ўзвод», «Шукальнікі шчасця», «Канстанцін Заслонаў», «Масква-Генуя».

Кадр з фільма «Першыя выпрабаванні». Лабановіч (у цэнтры) – Э. Ізотаў, Есып (справа) – А. Ільінскі

Шырокі часавы і прасторавы ахоп трылогіі, адсутнасць акрэсленага сюжэту – усё супярэчыла канонам кінавытворчасці, замінала дасягнуць вострасюжэтнасці. Калі б не ўпартасць паэтаў Аркадзя Куляшова і Максіма Лужаніна, раман народнага пісьменніка БССР так ніколі і не знайшоў бы свайго месца ў кінематографе. Да таго ж экранізацыя была праблематычнай і праз нежаданне аўтара «перасаджваць дрэва з разгалінаванымі каранямі на іншую глебу». Напрыклад, на экранізацыю паэмы «Рыбакова хата» Колас наогул не даў згоды. Пасля смерці пісьменніка ў 1956 г. яго сын, Даніла Міцкевіч, афіцыйным лістом у кінастудыю «Беларусьфільм» дазволіў здымаць фільм па матывах трылогіі.

Экранізацыя поўнілася аўтарскімі адступленнямі ад літаратурнага твора, якія некаторыя крытыкі характарызавалі як «недазволеныя свавольствы». Усё гэта рабілася дзеля адаптацыі занадта нелінейнага, аб’ёмнага рамана да кінаформы. Так, звышідэяй карціны стала дэманстрацыя росту самасвядомасці сельскай інтэлігенцыі пад уплывам рэвалюцыйных ідэй, таму Лабановіч мэтанакіравана «падштурхоўваецца» да збліжэння з сацыял-дэмакратызмам. Псіхалагізм арыгіналу наўмысна парушаецца і ў любоўнай лініі пратаганіста: кінематаграфічны Лабановіч, напрыклад, уступае ў фіктыўны шлюб з настаўніцай Андросавай, пазней закладае яе хату на патрэбы рэвалюцыі, а ў апошняй сцэне яны разам «становяцца на шлях рэвалюцыйнай дзейнасці». Такая ператрактоўка сюжэтных ліній рамана «На ростанях» выклікала абурэнне беларускіх літаратуразнаўцаў.

Кадр з фільма «Цераз могілкі» 

Дзве розныя па літаратурнай аснове і мастацкіх прынцыпах пастаноўкі ажыццявіў у 1960-я гг. рэжысёр Віктар Тураў. У 1965 г. ён выпусціў сваю дэбютную стужку 

 паводле аднайменнай аповесці пісьменніка і кінадраматурга Паўла Ніліна (1908–1981), прысвечанай самаахвярным беларускім падлеткам-партызанам.

Больш шырока стан людзей, што зведалі нямецкую акупацыйную ўладу, Тураў паказаў у экранізацыі дылогіі Алеся Адамовіча (1927–1994) «Вайна пад стрэхамі» і «Сыны ідуць у бой», якая атрымала агульную назву 

. Фільм, як і раман, пачынаецца з даволі вядомага эпіграфа, прысвечанага маці пісьменніка: «У вайны не жаночае аблічча».

Творы Васіля Быкава ў плане візуальнага ўвасаблення выявіліліся самымі няпростымі для кінематаграфістаў. Мала было механічна праілюстраваць фабулу, трэба было знайсці спосаб прадставіць на экране ўнутраныя маналогі, што патрабавала вялікага мастацкага досведу. Толькі ў савецкі час па творах пісьменніка было створана 

 11 з іх экранізавана на «Беларусьфільме», астатнія на цэнтральных студыях кшталту «Масфільма» і «Ленфільма».

Кадр з фільма «Трэцяя ракета» 

Дэбютнай экранізацыяй Быкава стала карціна 

 (1963) рэжысёра Р. Віктарава паводле аднайменнай аповесці. Сцэнарыстам фільма выступіў сам пісьменнік. Думка пра невыноснасць, амаральнасць вайны працінае ўсю стужку, як, зрэшты, і ўсе экранізацыі твораў Быкава, асабліва фільм «Пастка» (1966) рэжысёра Л. Мартынюка і міні-серыял «Доўгія вёрсты вайны» (1975) рэжысёра А. Карпава.